Ο κορονοϊός απειλεί την υγεία κάθε ανθρώπου. Ωστόσο πλήττει άνισα (και άδικα) τον πληθυσμό. Όσοι εργάζονται στον τριτογενή τομέα, συνήθως άτομα που διαθέτουν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, ασκούν τηλεργασία.
Αντίθετα εκείνοι που ασκούν χειρωνακτικές εργασίες, διαθέτουν, συχνά, χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο ή λιγότερες ευκαιρίες καλλίτερης απασχόλησης. Οι εύποροι που δεν χρειάζεται να εργάζονται, στην καραντίνα διαβιούν σε υψηλής προστασίας περιβάλλον, χωρίς να στερηθούν πολλά, όπως οι άλλοι.
Το ανάλογο συμβαίνει και με την προστασία από τον ιό. Τα πιο εύπορα στρώματα έχουν μπορούν να κάνουν επανειλημμένα τεστ σε ιδιωτικά διαγνωστικά κέντρα, ιδιαίτερα όταν το η δημόσια υγεία από κυβερνητική παράλειψη ή πρόθεση δεν μπορεί να το κάνει.
Ταυτόχρονα, αν χρειαστεί, έχουν πρόσβαση σε ιδιωτικά θεραπευτήρια. Έχουν επίσης τη δυνατότητα, αν χρειαστεί, να κινηθούν με ιδιωτικά μέσα αποφεύγοντας τον συνωστισμό. Έχουν πρόσβαση σε καλλίτερη διατροφή, ανάπαυση, ψυχαγωγία.
Ωστόσο η πανδημία, όταν συνοδεύεται από υποχρεωτικό εγκλεισμό συνιστά κρίση. Προκαλεί ή, ακριβέστερα, επιταχύνει την πρόκληση σημαντικών ποιοτικών μεταβολών στους θεσμούς. Η διακυβέρνηση της χώρας με διατάγματα και ο περιορισμός των ατομικών ελευθεριών, η επίταση της καταστολής κ.ά. είναι οι πιο ορατές πτυχές αυτής της αλλαγής, η οποία τείνει να μονιμοποιηθεί.
Στην περιοχή της οικονομίας, η μετατροπή της οικίας σε προέκταση του χώρου της δημόσιας ή ιδιωτικής επιχείρησης, η μεταφορά δαπανών της επιχείρησης στις οικιακές δαπάνες (ηλεκτρικό ρεύμα, νερό, θέρμανση, καθαριότητα, εξοπλισμός και πρόσβαση στο διαδίκτυο κ.ά.), σε συνδυασμό με την σημαντική επέκταση του ωραρίου (της κατ’ οίκον) εργασίας και τη μείωση των αμοιβών ή των εσόδων επιδεινώνει δραματικά τη θέση των εργαζόμενων.
Αντίθετα, η συνθήκη ευνοεί τον πλουτισμό μεγάλων επιχειρηματιών (κλινικάρχες, άλλοι επιχειρηματίες υγείας, ιδιοκτήτες αλυσίδων σουπερμάρκετ, βιομήχανοι ιατρικού, παρα-ιατρικού και φαρμακευτικού υλικού κ.ά.) ενώ άλλοι, κυρίως μικροί και μεσαίοι επιχειρηματίες, καταστρέφονται.
Μαζί με την επιδείνωση της κοινωνικής θέσης των εργαζομένων παραπαίει και η κοινωνική συνοχή, γεγονός που ευνοείται από την κοινωνική απομόνωση, ωστόσο εγκυμονεί (πολιτικούς) κινδύνους. Κι αυτό το κενό επιχειρεί να «γεμίσει» η πολιτική εξουσία (με διαγγέλματα, δραματοποιημένη αλλά ελεγχόμενη ενημέρωση, ηθικολογία της «ατομικής ευθύνης», κλείσιμο ματιού στην ορθόδοξη εκκλησία, ρατσιστικές και εθνικιστικές εξάρσεις κ.λπ.) πλησιάζοντας έτσι όλο και πιο κοντά σε ολοκληρωτικές πρακτικές.
Ο «ιός της αλήθειας» την ενημέρωση: παλινόρθωση των παλιών Μέσων και κυριαρχία των ειδήσεων
Στο περιβάλλον αυτό, όπως όλοι οι θεσμοί, από τις επιχειρήσεις μέχρι το κοινοβούλιο κι από την εκπαίδευση μέχρι την οικογένεια, έτσι και η μαζική επικοινωνία, ιδιαίτερα η μονόδρομη, που ελέγχεται ευκολότερα από την πολιτική εξουσία, δεν μένει αλώβητη. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται άνιση και πλήρης παλινωδιών ενημέρωση, που εξασθενεί την αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας με επικίνδυνες συνέπειες για τους πολίτες, συνοπτικά δυναμιτίζει την πορεία της χώρας εν μέσω πανδημίας.
Η νέο-συντηρητική εξουσία, όπως και σε άλλες κρίσεις, λ.χ. στην οικονομική κρίση, αξιοποιεί όλα τα διαθέσιμα Μέσα προκειμένου να επιβάλει την πολιτική της ώστε να διατηρήσει την θέση της αφενός και να εφαρμόσει ταχύτερα την οικονομική της φιλοσοφία αφετέρου, ήτοι κάνει την κρίση πολιτική και οικονομική ευκαιρία.
Από την εμπειρία που έχει συσσωρευθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα και άλλες χώρες, κυρίως ευρωπαϊκές, οι τάσεις που διαμορφώνονται στο επικοινωνιακό σύστημα έχουν ως εξής:
Κατά αρχήν πολλαπλασιάζεται ο χρόνος που αφιερώνουν οι πολίτες στα παλιά και νέα Μέσα για ενημέρωση και ψυχαγωγία. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο στον ελεύθερο χρόνο, αλλά και κατά τη διάρκεια του εργάσιμου, σε μικρές ή μεγαλύτερες δόσεις. Από έρευνες στην Ελλάδα, τη Μ. Βρετανία και αλλού γνωρίζουμε ότι αυξάνεται ο χρόνος που αφιερώνουν οι άνθρωποι στην τηλεόραση, ιδιαίτερα τα παιδιά. Επιπλέον, ένα σεβαστό ποσοστό που είχε πάψει να παρακολουθεί τηλεόραση επιστρέφει στον καναπέ. Η ανάγκη ενημέρωσης για την εξέλιξη της υγειονομικής κρίσης και η ανάγκη για ψυχαγωγία, ελλείψει εναλλακτικών λύσεων οδηγούν σ΄ αυτό το αποτέλεσμα. Έτσι, η παλινόρθωση των παλιών Μέσων ήταν μια πρώτη βασική αλλαγή στο επικοινωνιακό σύστημα κοινωνιών που γνώρισαν τον εγκλεισμό (lock down).
Ταυτόχρονα επεκτείνεται ακόμα μια τάση στο σύστημα ενημέρωσης, χαρακτηριστική στις σύγχρονες κοινωνίες των Μέσων. Είναι η επέκταση της ενημερωτικής ζώνης με μοναδικό θέμα την επιδημία. Πρόκειται για τάση που ίσως αλλάξει καθοριστικά τη δομή του τηλεοπτικού προγράμματος με τρόπο ώστε για μεγάλο διάστημα η τηλεόραση ανταγωνίζεται το διαδίκτυο. Η ανάγκη διαρκούς ενημέρωσης για την πανδημία επιταχύνει τη μετατροπή της (ελληνικής και όχι μόνο) κοινωνίας σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι στο παρελθόν σε κοινωνία της ενημέρωσης, σε κοινωνία των ειδήσεων. Όμως σε συνθήκες κρίσης, αυτό γίνεται με ακόμα μεγαλύτερη εσωστρέφεια. Κι αυτό είναι παράδοξο. Ενώ η πανδημία είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, τα Μέσα να επικεντρώνονται ακόμα περισσότερο στον εθνικό ή τοπικό μικρόκοσμο.
Η πανδημία, όπως και σχεδόν κάθε άλλη κρίση επιτείνει τα χαρακτηριστικά που έχει ένα Μέσο, ορισμένη κατηγορία προγράμματος (λ.χ. μια εκπομπή) ή ακόμα και ένας δημοσιογράφος. Ένα κίτρινο μέσο γίνεται περισσότερο κίτρινο, ενώ ένα μέσο σοβαρών ειδήσεων γίνεται περισσότερο τέτοιο. Ο στρατευμένος υπέρ ή εναντίον μια πολιτικής παράταξης δημοσιογράφος γίνεται στρατεύεται περισσότερο έντονα, σε βαθμό που μερικές φορές το κοινό να μην ξεχωρίζει αν ακούει/διαβάζει δημοσιογράφο ή κομματικό στέλεχος.
Περαιτέρω, αυτό που παρατηρήθηκε στην πανδημία είναι η προσπάθεια χειραγώγησης των παλιών Μέσων, της τηλεόρασης, του Τύπου και του ραδιοφώνου από τις κυβερνήσεις. Αυτό έγινε με διάφορους τρόπους. Κατ’ αρχήν εγκαθιδρύθηκε κυβερνητικό μονοπώλιο στην περί πανδημίας ενημέρωση. Ήτοι, σχετικά με ποιες πτυχές της πανδημίας, πότε και πώς θα ενημερώνεται η κοινή γνώμη από τις αρμόδιες ιατρικές αρχές του κράτους. Στην Ελλάδα λ.χ. ο κ. Τσιόδρας ενημέρωνε τους δημοσιογράφους ως εκπρόσωπος Τύπου του Υπουργείου Υγείας και όχι ως εκπρόσωπος ιατρικού φορέα. Δηλαδή διαφαίνεται ότι παρουσίαζε στον Τύπο την πολιτική του υπουργείου υγείας όπως αυτό την διαμόρφωνε, μετά τις εισηγήσεις της αρμόδιας επιστημονικής επιτροπής.
Χειραγώγηση της πληροφόρησης και «εξαγορά» στήριξης των κυβερνήσεων
Αυτό όμως δεν ήταν ο μοναδικός μηχανισμός ελέγχου της ενημέρωσης. Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος σε κάποιες χώρες όπως η Τσεχία και η Ελλάδα επιβλήθηκαν ουσιαστικά πρακτικές λογοκρισίας.
Στην Τσεχία λ.χ. επιβλήθηκαν περιορισμοί στην πρόσβαση των δημοσιογράφων στην ενημέρωση. Στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν τρία φίλτρα λογοκρισίας. Πρώτον, δεν είχαν όλοι οι διαπιστευμένοι ιατρικοί συντάκτες τη δυνατότητα πρόσβασης στην αίθουσά ενημέρωσης εκ μέρους των εκπροσώπων των αρμόδιων υπουργείων (κ.κ. Κοντοζαμάνη, Χαρδαλιά, Τσιόδρα). Δεύτερον, οι παριστάμενοι δημοσιογράφοι δεν είχαν δικαίωμα να θέσουν οι ίδιοι τις ερωτήσεις τους, παρά μέσω εκπροσώπου των επισήμων φορέων που τις διάβαζε. Τρίτον, ενώ ενημέρωναν τους δημοσιογράφους εκπρόσωποι τριών κυβερνητικών οργάνων, οι δημοσιογράφοι είχαν τη δυνατότητα να θέσουν μόνο μια ερώτηση.
Στην Ουγγαρία τα πράγματα ήταν χειρότερα. Εκτός από την κατάργηση του κοινοβουλίου και τη διακυβέρνηση της χώρας με διατάγματα της εκτελεστικής εξουσίας, ποινικοποιήθηκαν τα «fake news», χωρίς να ορίζεται τι είναι.
Γεγονός που επέτρεπε κάθε κυβερνητική και δικαστική αυθαιρεσία με αποτέλεσμα τη δημιουργία φόβου μεταξύ των δημοσιογράφων και εν τέλει τη σιωπή της κριτικής. Η κυβερνητική χειραγώγηση της ενημέρωσης από τη μία και ο περιορισμός των κριτικών φωνών από την άλλη είναι από τις πιο σημαντικές τάσεις στην ενημέρωση όπως διαμορφώθηκε στην πανδημία σε πλείστες χώρες. Φυσικά με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό βαθμό σε κάθε μια εξ αυτών. Οι κριτικές φωνές περιορίστηκαν, ειδικότερα η όποια ερευνητική δημοσιογραφία είχε απομείνει, και από τις συνθήκες εγκλεισμού λόγω καραντίνας.
Όμως ακόμα και έτσι, η δίψα της εκτελεστικής εξουσίας να ελέγξει τα Μέσα, ιδιαίτερα τα παλιά, δεν κορέστηκε. Χρησιμοποίησε επιπλέον τη διάθεση κρατικών πόρων (η τήρηση των κανόνων δημοσιονομικής σταθερότητας πήγε περίπατο μπροστά τις πολιτικές προτεραιότητες) και άλλων διευκολύνσεων για να στηρίξει τα Μέσα, ειδικά τα φιλικά προς τις κυβερνήσεις, με πρόσχημα την αντιμετώπιση του κορονοϊού.
Τα έσοδα από διαφημίσεις, σε μεγάλο βαθμό λόγω μείωσης της κατανάλωσης, υπέστησαν σημαντική υποχώρηση.
Η διάθεση κρατικών πόρων στα ιδιωτικά Μέσα έγινε όχημα για να αποσπάσουν οι κυβερνήσεις τη συναίνεση στην πολιτική τους, σε συνθήκες κρίσης. Όμως ακόμα κι αυτό δεν ήταν αρκετό. Πολλές κυβερνήσεις προέβησαν σε χαριστικές για τους επιχειρηματίες των Μέσων διοικητικές ή και νομοθετικές ρυθμίσεις, ιδιαίτερα εκείνων που αφορούν τις οφειλές τους προς το κράτος ή τις υποχρεώσεις τους προς τους εργαζόμενους στα ΜΜΕ.
Έτσι, στην πράξη οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας εξασφάλισαν την αποσιώπηση της κριτικής ή την επικοινωνιακή στήριξη. Από ερευνητικά στοιχεία αναφορικά με την κάλυψη της πανδημίας στην Ελλάδα γνωρίζουμε ότι οι ειδήσεις ελάχιστα (λιγότερο από 30%) πληροφόρησαν το κοινό για τα μέτρα προστασίας, τους τρόπους μετάδοσης, τη θνητότητα, τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις και άλλες διαστάσεις της πανδημίας. Επιπλέον, παραβίασαν την αντιπροσωπευτική παρουσίαση τόσο των πολιτικών όσο και των επιστημονικών φωνών όσο ποτέ άλλοτε μέχρι σήμερα.
Στάθηκαν όμως ιδιαίτερα γαλαντόμα (άνω του 65%) όσον αφορά τις ενέργειες της κυβέρνησης, όπως λ.χ. τις επισκέψεις στελεχών των υπουργείων και την εν γένει δραστηριότητά τους, τους ελέγχους της αστυνομίας και την επιβολή προστίμων, τις δηλώσεις και ομιλίες των κυβερνητικών στελεχών, τις κατασταλτικές ενέργειες των περιφερειακών αρχών όπως στη Θεσσαλονίκη κ.ά. παρόμοια.
Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα ανέλαβαν και ρόλο «αστυνόμου» – επιτηρητή των πολιτών και πληροφοριοδότη των αρχών για τη συμπεριφορά τους, όπως στη Θεσσαλονίκη και στον Βόλο.
Η πανδημία έγινε άλλοθι κομψής επιβολής μονοφωνίας σε πλείστες χώρες, όπως διαπίστωσαν το ECPM και άλλοι διεθνείς οργανισμοί. Η «αντικειμενικότητα» ή «αμεροληψία» την οποία επικαλούνται οι εκπρόσωποι της πλουραλιστικής θεώρησης και του Δυτικού δημοκρατικού μοντέλου επίσης πήγε περίπατο.
Πολλά Μέσα έγιναν εκπρόσωποι της πολιτικής εξουσίας έναντι του πολίτη και όχι εκπρόσωποι του πολίτη έναντι των εξουσιών. Ένα παραδοσιακό δόγμα περί της αστικής δημόσιας σφαίρας και των ΜΜΕ κονιορτοποιήθηκε. Έτσι, η υγειονομική κρίση διεύρυνε επί τα χείρω τα δημοκρατικά κενά στη σχέση εξουσίας και Μέσων ενημέρωσης.
Πόσο ανεξάρτητα είναι τα «ανεξάρτητα» Μέσα;
Το «έργο» εξασφάλισης, μέσω χρηματοδοτικής υποστήριξης εκ μέρους της πολιτικής εξουσίας, της υποστήριξης των Μέσων «παίχτηκε» σε αρκετές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως η Ρουμανία, αλλά και στην Ελλάδα. Όπως όμως υποστηρίχθηκε από το European Center for Press and Media Freedom (ECPMF) «Η κρατική χρηματοδότηση (με αφορμή την πανδημία) δυσφημίζει τον Τύπο». Δεν χρειάστηκε να τελειώσει το πρώτο κύμα για να γίνει αντιληπτό. Ήδη στις αρχές του, το ECPMF απηύθυνε επιστολή στους ηγέτες της ΕΕ να σεβαστούν την ελευθερία του Τύπου. Οι Reporters Without Borders (RSF) και άλλοι διεθνείς οργανισμοί κάλεσαν το Συμβούλιο της ΕΕ να προστατεύσει την ελευθερία του Τύπου, καθώς διαισθάνθηκαν ότι απειλείται. Συνεπώς, η υπονόμευση της (όποιας) ανεξαρτησίας των Μέσων από τη πολιτική εξουσία ήταν μια ακόμα τάση στο σύστημα των Μέσων, των άλλων. Ιδιαίτερα σε χώρες που προϋπήρχε άμεση ή έμμεση εξάρτηση των Μέσων από την πολιτική εξουσία.
Ωστόσο, εκτός από την αύξηση τηλεθέασης και τηλεθεατών εκτείνεται σημαντικά η χρήση των νέων μέσων, και πολλαπλασιάζονται οι χρήστες τους. Κατά κανόνα, οι χρήστες του Facebook, του Twitter του You Tube και άλλων Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ), αντίθετα από ότι πρεσβεύει η πλάνη περί «δημοσιογραφίας των πολιτών», μπορούν να σχολιάζουν τις ειδήσεις αλλά όχι να τις παράγουν. Όμως η χειραγώγηση της ενημέρωσης συνέτεινε ώστε τα ΜΚΔ να συμβάλλουν στη γνωστοποίηση περιστατικών όπως θάνατος 40χρονης στην Καστοριά, η παραβίαση των μέτρων προστασίας από την ορθόδοξη εκκλησία, το πρόγραμμα κατάρτισης επιστημόνων («Σκόϊλ Ελικίκου»), η βία εναντίον διερχόμενου μοτοσικλετιστή από άνδρες συνοδείας κυβερνητικού προσώπου, τα γεγονότα σε πλατείες της Αγ. Παρασκευής και της Θεσσαλονίκης κ.ά. Τα ΜΚΔ εκτός από την ενημέρωση πέτυχαν και την ανάκληση αποφάσεων ή την επέμβαση των αρμόδιων αρχών.
Συνοπτικά, αν και η ειδησεογραφική τους δυνατότητα είναι περιορισμένη, διατάραξαν το έργο αποσιώπησης σημαντικών γεγονότων εξ μέρους των παλιών Μέσων. Για αυτό έγινε προσπάθεια να δυσφημιστούν αρκετοί πρωταγωνιστές τους από αστέρες των παλιών Μέσων ή εργοδότες τους.
Το δεύτερο, χαρακτηριστικό γνώρισμα της ενημέρωσης στα ΜΚΔ είναι η διάδοση ψευδών και παραποιημένων ειδήσεων (fake news). Η παρουσία τους ήταν ιδιαίτερα έντονη, όπως άλλωστε συμβαίνει σε κάθε κρίση, σε κάθε μείζονα αλλαγή που περιέχει κίνδυνο, αβέβαιη προέλευση και ακόμα πιο αβέβαιη κατάληξη. Η διαφορά εδώ είναι πως οι παραποιημένες ειδήσεις προέρχονταν κυρίως από την ψευδο-επιστήμη, και η μονοφωνία των επιστημονικών απόψεων στα παλιά ΜΜΕ συνέβαλε καθοριστικά στη δημοφιλία τέτοιων ψευδο-επιστημονικών θεωριών. Έτσι, η αναξιοπιστία των παλιών Μέσων σε μια κρίσιμη περίοδο, ως αποτέλεσμα της χειραγώγησης τους από τις κυβερνήσεις, από παλιά αλλά περισσότερο στην πανδημία, τροφοδότησε τις θεωρίες συνωμοσίας και τούμπλαλιν.
Η αντιδημοκρατική σύγκλιση
Καταληκτικά, από τα χαρακτηριστικά που ανέδειξε, ακριβέστερα επιτάχυνε η πανδημία, ξεχωρίζουν δυο. Πρώτον, η μεγέθυνση των προϋπαρχόντων γνωρισμάτων πολλών Μέσων, ιδιαίτερα των αρνητικών. Δεύτερον η οργανική σύγκλιση Μέσων, κυβέρνησης και επιχειρηματιών εντός και εκτός Τύπου. Σε συνάρτηση με τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών και της κοινωνικής θέσης των πολιτών αυτό συνιστά μια ταχύτατη επιδείνωση της Δημοκρατίας με απρόβλεπτες για την ώρα συνέπειες.
Ο Γιώργος Πλειός είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ και διδάσκων στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το κείμενο περιλαμβάνεται στη συλλογή «Ενημέρωση & ΜΜΕ στην Ελλάδα σήμερα. Παθογένειες, τάσεις & προοπτικές» που κυκλοφορεί ηλεκτρονικά από το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και είναι διαθέσιμη εδώ: https://poulantzas.gr/yliko/syllogiko-enimerosi-mme-stin-ellada-simera-pathogeneies-taseis-prooptikes/
