Μπορεί ο χρόνος να μετράει αντίστροφα για την ανακύκλωση στην Ελλάδα, με το 2025 να είναι χρονιά-σταθμός για την επίτευξη σημαντικών ευρωπαϊκών στόχων, η χώρα όμως φαίνεται να βρίσκεται «κολλημένη» στην ίδια κατάσταση εδώ και χρόνια.
Για φέτος, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει δύο στόχους για τα κράτη μέλη της:
- προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση του 55% των αστικών αποβλήτων
- και ανακύκλωση του 65% των απορριμμάτων συσκευασίας.
Τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat για την Ελλάδα από το 2022 δείχνουν ότι η χώρα βρίσκεται πολύ μακριά από τους στόχους αυτούς. H ανακύκλωση αστικών αποβλήτων συνολικά βρίσκεται περίπου στο 16%, ενώ η ταφή απορριμμάτων κοντά στο 81%.
Αντίστοιχα, στην ανακύκλωση πλαστικών συσκευασιών, για την ίδια χρονιά η Ελλάδα με 43,4% ανήκει στη μειονότητα των χωρών (μαζί με Κροατία, Ουγγαρία, Ρουμανία και Μάλτα) που δεν πιάνουν τον στόχο του 65% για φέτος.
Είναι φανερό ότι υπάρχει μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στο ποσοστό της ανακύκλωσης συνολικά και της υποκατηγορίας των πλαστικών συσκευασιών. Αυτό παρατήρησε και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία διαβλέποντας ότι η Ελλάδα βρίσκεται εκτός τροχιάς των στόχων του 2025 απέστειλε έκθεση έγκαιρης προειδοποίησης στη χώρα πριν από δύο ακριβώς χρόνια.
Ήδη με βάση τα στοιχεία προηγούμενων χρόνων, η Κομισιόν παρατηρούσε τότε ότι «υπάρχει αξιοσημείωτη απόκλιση μεταξύ του χαμηλού ποσοστού ανακύκλωσης των αστικών αποβλήτων και των αρκετά υψηλών ποσοστών ανακύκλωσης των απορριμμάτων συσκευασίας», σημειώνοντας πως «τα σύνολα δεδομένων… φαίνονται ασύμβατα».
Πώς λειτουργεί η ανακύκλωση στην Ελλάδα
Τα προβληματικά αυτά στοιχεία αποτελούν απλά τη σταγόνα στον ωκεανό της γενικότερης διαχείρισης απορριμμάτων στη χώρα μας. Πώς γίνεται, λοιπόν, ένα πλαστικό μπουκάλι νερού που πετάχθηκε στον κάδο ανακύκλωσης να έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να καταλήξει σε χωματερή παρά να ανακυκλωθεί;
Η απάντηση ξεκινά από τη δομή του ίδιου του συστήματος – ή μάλλον των συστημάτων – ανακύκλωσης. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, υπεύθυνη κατά κύριο λόγο για την ανακύκλωση στη χώρα μας είναι η Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ). Πρόκειται για μια μη κερδοσκοπική εταιρεία που είναι πίσω από τους μπλε κάδους ανακύκλωσης και τους μπλε κώδωνες για την ανακύκλωση γυαλιού.
Ουσιαστικά, ένας δήμος που θέλει να αποκτήσει πρόγραμμα ανακύκλωσης απευθύνεται στην ΕΕΑΑ. Αυτή, με βάση τον πληθυσμό του δήμου, παραχωρεί τους μπλε κάδους και οχήματα συλλογής ανακύκλωσης, ενώ επίσης δίνει χρήματα για τα κέντρα διαλογής και για εκστρατείες ενημέρωσης.
Οι δήμοι είναι υπεύθυνοι για το μάζεμα των ανακυκλώσιμων και τη μεταφορά τους στο κέντρο διαλογής. Εμπλοκή έχουν και οι Περιφέρειες μέσω των Φορέων Διαχείρισης Στέρεων Αποβλήτων (ΦοΔΣΑ): ασχολούνται, δηλαδή, με τη λειτουργία αυτών των κέντρων και τη διαχείριση αποβλήτων σε πιο υψηλό επίπεδο.
Μικρότερος «παίχτης» είναι η Ανταποδοτική Ανακύκλωση, υπεύθυνη για τα «σπιτάκια της ανακύκλωσης». Tα υλικά χωρίζονται σε κατηγορίες εξαρχής (άλλη τρύπα για τα γυάλινα και άλλη για τα χαρτιά, σε αντίθεση με τον μπλε κάδο όπου η διαλογή γίνεται αργότερα στο κέντρο) και ο πολίτης λαμβάνει ένα κουπόνι για αγορές σε συμβεβλημένα καταστήματα ανάλογα με το πόσα προϊόντα ανακύκλωσε.
Από πού, όμως, χρηματοδοτούνται αυτά τα δύο συστήματα; Με βάση τον νόμο, οι παραγωγοί και οι εισαγωγείς προϊόντων σε συσκευασία, καθώς επίσης και οι κάτοχοι προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας, υποχρεούνται να καταβάλλουν χρηματική εισφορά στα συστήματα αυτά.
Τέλος, την επίβλεψη συνολικά του σχεδιασμού και της εφαρμογής της πολιτικής της ανακύκλωσης στην Ελλάδα, όπως επίσης και των εναλλακτικών συστημάτων ανακύκλωσης ανά προϊόν (μπαταρίες κ.ά.), έχει ο Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ).
«Αγκάθι» η έλλειψη ενημέρωσης των πολιτών
Έχοντας περιγράψει λοιπόν πώς λειτουργεί η ανακύκλωση και ποιοι φορείς εμπλέκονται σε αυτή ανά στάδιο, ξεκινάμε ένα «ταξίδι» από κάτω προς τα πάνω για να δούμε τι μπορεί να πάει λάθος στην όλη διαδικασία.
Όλοι έχουμε ακούσει για φίλους και φίλες μας που μετακόμισαν στη Γερμανία ή την Ιταλία και έπαθαν – κυριολεκτικά – πολιτισμό σοκ με τις 3-4 διαφορετικές σακούλες για τα ανακυκλώσιμα. Μιλάμε για τη διαλογή στην πηγή, δηλαδή τον διαχωρισμό των απορριμμάτων σε κατηγορίες στο σημείο που παράγονται, δηλαδή στο σπίτι, στη δουλειά, στο σχολείο.
Σύμφωνα με υπολογισμούς, περίπου το 40 με 50% των απορριμμάτων που καταλήγουν στον μπλε κάδο δεν είναι ανακυκλώσιμα. Η ελλιπής γνώση για τους κανόνες της ανακύκλωσης είναι ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες.
Έρευνα της Greenpeace από το 2019 διαπίστωσε ότι πάνω από τους μισούς (52%) θεωρούν ότι το κυκλικό σήμα με τα δύο βελάκια που βλέπουμε σε διάφορες συσκευασίες αφορά την ανακυκλωσιμότητά τους. Μόνο το 9,4% γνώριζε ότι το Green Dot – όπως είναι το όνομα του σήματος αυτού – υποδηλώνει ότι η εταιρεία είναι νομικά υπόχρεη να συνεισφέρει σε κάποιο σύστημα ανακύκλωσης.
Τι μπορεί να πάει στραβά στο στάδιο της συλλογής και της διαλογής
Και αν όλα πάνε καλά από την πλευρά του πολίτη, δεν σημαίνει ότι το ίδιο θα γίνει και στη συνέχεια. Πολλές φορές, απορριμματοφόρα μαζεύουν μαζί το περιεχόμενο μπλε και πράσινων κάδων, ειδικά σε δήμους με υποστελέχωση ή χωρίς επαρκή εξοπλισμό. Σε κάποιες περιοχές – όπως η Ανάφη, η Ικαρία και η Σέριφος – δεν υπάρχουν καν μπλε κάδοι.
Μετά τη συλλογή, τα ανακυκλώσιμά μας θεωρητικά φτάνουν στο Κέντρο Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών (ΚΔΑΥ). Πρόκειται για υποδομές όπου γίνονται το ξεχώρισμα των ανακυκλώσιμων υλικών ανά κατηγορία για περαιτέρω αξιοποίησή τους, με τη βοήθεια αυτόματων μηχανισμών και ανθρώπων. Εδώ, διαπιστώνεται και ένα «μειονέκτημα» του μπλε κάδου: σε αντίθεση με τις χώρες του εξωτερικού που αναφέραμε πριν, όπου ο πολίτης αναλαμβάνει να χωρίσει τα διάφορα ανακυκλώσιμα, εδώ απλά τα πετάει όλα μαζί (τηρώντας κάποιους κανόνες, όπως να είναι καθαρισμένα από υπολείμματα) και η δουλειά αυτή εναποτίθεται στα ΚΔΑΥ.
Δυστυχώς, ούτε υπάρχουν αρκετά ΚΔΑΥ για να καλύψουν όλη την επικράτεια της χώρας χωρίς να μεταφέρονται ανακυκλώσιμα από το ένα μέρος στο άλλο ούτε βέβαια είναι εγγυημένο ότι τα ΚΔΑΥ αυτά λειτουργούν εύρυθμα. Για την ακρίβεια, με βάση έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη από το 2020, οι μονάδες αυτές λειτουργούσαν «χωρίς να τηρούν τους εγκεκριμένους περιβαλλοντικούς όρους, με αποτέλεσμα τη ρύπανση του περιβάλλοντος και την πρόκληση συνεπειών στη δημόσια υγεία».
Από τις αυτοψίες του ΣτΠ, διαπιστώθηκε ότι σε πολλές περιπτώσεις, τα ΚΔΑΥ λειτουργούσαν στα όρια των δυνατοτήτων τους, με δεματοποιημένα προϊόντα και σκουπίδια να στοιβάζονται έξω από αυτά, θυμίζοντας ουσιαστικά χωματερές. Σημειώνεται, επίσης, ότι δεν τηρούνταν μητρώο διακίνησης αποβλήτων, με αποτέλεσμα να μη μπορεί να αποδειχθεί «αν η είσοδος των υλικών στη μονάδα περιοριζόταν μόνο στο περιεχόμενου του μπλε κάδου».
Ελλιπή τα δεδομένα για την ανακύκλωση
Έχουμε ήδη αναφέρει δύο θεσμούς, την Κομισιόν και του Συνηγόρου του Πολίτη, που μιλούν ρητά για ελλιπή στοιχεία και γενικότερα έλλειψη διαφάνειας αναφορικά με την ανακύκλωση.
Στην πραγματικότητα, όπως αναφέρεται σε περσινή έκθεση του WWF Ελλάς, τα δεδομένα για την παραγωγή και διαχείριση αποβλήτων στην Ελλάδα «είναι μόνο κατ’ εκτίμηση […] Στην Ελλάδα, δεν γίνεται ουσιαστική και τακτική μελέτη της ποσοτικής και ποιοτικής σύστασης των αστικών αποβλήτων, ούτε ενδελεχής μελέτη της τελικής κατάληξης αυτών…».
Πράγματι, τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του ΕΟΑΝ, του οργανισμού που εποπτεύει την ανακύκλωση στην Ελλάδα, αφορούν το 2018 σε μια έκθεση μόλις 13 σελίδων, ενώ αν επιλέξει κάποιος/α τον σύνδεσμο «ανοιχτά δεδομένα» στην ιστοσελίδα του οργανισμού, θα οδηγηθεί σε μια κενή σελίδα. Πολύ πιο πλήρεις είναι οι ετήσιες απολογιστικές εκθέσεις της ΕΕΑΑ, οι οποίες πάντως – αν και έχουν κάποια συνολικά στοιχεία – επικεντρώνονται κυρίως στα δικά της έργα και τα στοιχεία από τις συμβεβλημένες με αυτήν επιχειρήσεις.
Αντίθετα, αρκετοί ΦοΣΔΑ δεν διαθέτουν καν ιστοσελίδα και από όσους έχουν ελάχιστοι παραθέτουν ουσιαστικά στοιχεία για τα απορρίμματα. Πέρα από πρωτοβουλίες όπως το Παρατηρητήριο Ανακύκλωσης Αττικής (όπου για άλλη μια φορά διαπιστώνονται οι απογοητευτικές επιδόσεις της ανακύκλωσης, με τον καλύτερο δήμο για το 2023 να έχει ποσοστό 22,82%), η αναζήτηση στοιχείων για την ανακύκλωση στη χώρα μας είναι σαν να ψάχνεις ψύλλο στα άχυρα.
Έλλειψη πόρων, κερδοσκοπία, νομικό πλαίσιο
Αναζητώντας τη ρίζα των σύνθετων προβλημάτων που περιγράφονται παραπάνω, πηγαίνουμε ακόμα πιο ψηλά στην πυραμίδα της ανακύκλωσης.
Εξηγήσαμε πριν ότι η ΕΕΑΑ χρηματοδοτείται από τις εισφορές των μελών της, ήτοι μεγάλων εταιρειών που διαθέτουν στην αγορά προϊόντα σε συσκευασίες. Ωστόσο, όπως καταγγέλλει η ίδια η ΕΕΑΑ επί σειρά ετών, το 42% των υπόχρεων επιχειρήσεων δεν καταβάλλει τις εισφορές τους, κατά παράβαση της ισχύουσας νομοθεσίας. Από την έλλειψη πόρων εξηγείται και πού σκοντάφτει η ανακύκλωση όπως υφίσταται σήμερα, αλλά και γιατί δεν έχουν προχωρήσει άλλα έργα όπως ο καφέ κάδος ή το σύστημα εγγυοδοσίας για μπουκάλια.
Παράλληλα, ο εποπτικός οργανισμός, ο ΕΟΑΝ, υπολειτουργεί εδώ και χρόνια, υποστελεχωμένος και με συνεχείς αλλαγές στην ηγεσία του.
Κάπου εδώ έρχεται να προστεθεί και ο παράγοντας της κερδοσκοπίας: είναι πιο επικερδές ένα ανακυκλώσιμο υλικό να πουληθεί σε κάποια γειτονική χώρα, είναι πιο οικονομικό να καταλήξει σε μια χωματερή παρά στο ΚΔΑΥ.
Το παζλ ολοκληρώνεται με το νομικό πλαίσιο. Μόλις πριν μερικούς μήνες, το τέλος ταφής (ένα πρόστιμο που πληρώνουν οι δήμοι για τα απορρίμματα που θάβουν) έγινε ανταποδοτικό, δηλαδή ένα μεγάλο μέρος του επιστρέφεται πίσω στους δήμους για να επενδυθεί στη διαχείριση απορριμμάτων.
Στα τέλη του 2024, ψηφίστηκε το νέο νομοσχέδιο για την ανακύκλωση που φιλοδοξεί να ξεκολλήσει διαδικασίες όπως το σύστημα εγγυοδοσίας για μπουκάλια και να επιβάλει επιτέλους την αρχή «πληρώνω όσο ρυπαίνω». Μένει να φανεί πόσο επιτυχημένη θα είναι η εφαρμογή του στην πράξη.
