Μπροστά σε μία τεράστια πρόκληση θα βρεθεί αυτήν την εβδομάδα η κληρονομιά της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν ως προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όταν το δικαστήριο της ΕΕ αποφανθεί σχετικά με τα μυστικά SMS που αντάλλαξε με το αφεντικό μιας φαρμακευτικής εταιρείας που υπέγραψε με τις Βρυξέλλες μια συμφωνία πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ για τα εμβόλια.
Σε μια απόφαση που θα καθορίσει τη φήμη της, το Δικαστήριο της ΕΕ θα αποφασίσει αν η Κομισιόν, αρνούμενη να δημοσιοποιήσει το περιεχόμενο της γραπτής συνομιλίας της με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Pfizer Άλμπερτ Μπουρλά, παραβίασε τους κανόνες διαφάνειας.
Η απόφαση της Τετάρτης (14/5) για το «Pfizergate» δεν θα έχει μόνο σαρωτικές συνέπειες για τον τρόπο με τον οποίο οι κορυφαίοι αξιωματούχοι της Ε.Ε διεξάγουν τις εργασίες τους πίσω από κλειστές πόρτες, αλλά θα μπορούσε επίσης να ρίξει σκιά στη δεύτερη πενταετή θητεία της φον ντερ Λάιεν, η οποία ξεκίνησε μόλις την 1η Δεκεμβρίου. Καθώς αγωνίζεται να διατηρήσει την Κομισιόν σε εγρήγορση εν μέσω εθνικιστικής ρητορικής που αναπτύσσεται γύρω από την Ε.Ε, έχει ήδη δεχθεί κριτική για την τάση της να συγκεντρώνει την εξουσία και για την υπαναχώρηση από τις φιλικές προς το περιβάλλον δεσμεύσεις της.
Η ουσία του ζητήματος είναι κατά πόσον τα μηνύματα κειμένου θα πρέπει να θεωρούνται έγγραφα και, επομένως, να μπορούν να δημοσιεύονται στο όνομα της διαφάνειας. Ενώ οι ακτιβιστές και πολλοί εξωτερικοί παρατηρητές λένε ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται όπως κάθε άλλο μέσο επίσημης επικοινωνίας όταν σχετίζεται με τη χάραξη πολιτικής, η Κομισιόν λέει όχι, όπως σημειώνει το Politico.
Η ώρα της αλήθειας για τη φον ντερ Λάιεν
Η υπόθεση είναι νομικά δύσκολη για τη φον ντερ Λάιεν, διότι όχι μόνο υπέγραψε προσωπικά τη μεγαλύτερη σύμβαση εμβολίων της Ε.Ε -αξίας δισεκατομμυρίων ευρώ- αλλά προεδρεύει επίσης του ίδιου του θεσμικού οργάνου που είναι επιφορτισμένο με την επιβολή της νομοθεσίας της ΕΕ, η οποία περιλαμβάνει τις αρχές της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Εάν το δικαστήριο αποφανθεί εναντίον της, αυτό θα παράσχει πολιτικά πυρομαχικά σε ένα ευρύ φάσμα επικριτών.
Θα προκαλούσε επίσης μεγάλη αμηχανία, δεδομένου ότι συμβαίνει μόλις λίγους μήνες αφότου δεσμεύτηκε δημοσίως να υπερασπιστεί τα πρότυπα διαφάνειας, αποτελεσματικότητας και εντιμότητας κατά τη δεύτερη θητεία της.
«Αυτή η δικαστική απόφαση θα μπορούσε να σηματοδοτήσει ένα σημείο καμπής για τη διαφάνεια στην ΕΕ», δήλωσε η Shari Hinds, υπεύθυνη πολιτικής της ΕΕ για την πολιτική ακεραιότητα στη ΜΚΟ Διεθνής Διαφάνεια. «Όταν πρόκειται για καίριες αποφάσεις, ιδίως αυτές που επηρεάζουν τη δημόσια υγεία, η μυστικότητα πρέπει να αποφεύγεται».
Η υπόθεση κινήθηκε από την εφημερίδα The New York Times και τον πρώην επικεφαλής του γραφείου της στις Βρυξέλλες, ο οποίος άσκησε αγωγή κατά της απόφασης της Επιτροπής να μην δημοσιοποιήσει τα γραπτά μηνύματα το 2022.
Η ύπαρξη των μηνυμάτων αποκαλύφθηκε σε συνέντευξη που παραχώρησε στους New York Times τον Απρίλιο του 2021, όπου ο Μπουρλά περιέγραψε τις συνομιλίες τους ως ενίσχυση «βαθιάς εμπιστοσύνης» και διευκόλυνση της διαπραγμάτευσης μιας σημαντικής συμφωνίας για το εμβόλιο. Η συμφωνία αυτή, που οριστικοποιήθηκε τον Μάιο του 2021, αφορούσε τη δέσμευση της ΕΕ να αγοράσει έως και 1,8 δισεκατομμύρια δόσεις του εμβολίου Covid-19 των Pfizer-BioNTech, τη μεγαλύτερη μακράν από όλες τις συμφωνίες που υπέγραψαν οι Βρυξέλλες.
Προέβλεπε την προκαταβολική αγορά 900 εκατομμυρίων δόσεων, με δυνατότητα παραγγελίας 900 εκατομμυρίων ακόμη, για παράδοση το 2022 και το 2023.
«Ο ελέφαντας που ΔΕΝ ήταν στο δωμάτιο»
Η Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια διαπίστωσε το 2022 ότι η παράλειψη της Επιτροπής να αναζητήσει τα εν λόγω γραπτά μηνύματα ισοδυναμούσε με κακοδιοίκηση. Η Emily O’Reilly, διαμεσολαβήτρια από το 2013 έως το 2025, έκανε λόγο για μια «κλήση αφύπνισης» για τα θεσμικά όργανα της ΕΕ.
Είπε ότι η διαφάνεια είχε υποχωρήσει υπό τη διακυβέρνηση της φον ντερ Λάιεν.
Και έβαλε ιδιαίτερα στο στόχαστρο την ίδια τη φον ντερ Λάιεν, κατηγορώντας την πρόεδρο της Επιτροπής σε συνέντευξή της στο POLITICO πέρυσι ότι δημιούργησε μια κουλτούρα «συγκράτησης των πραγμάτων» για πολιτικούς λόγους.
Επέκρινε επίσης την απουσία της φον ντερ Λάιεν από τη μοναδική δικαστική ακρόαση που πραγματοποιήθηκε για την υπόθεση μέχρι στιγμής. «Ο ελέφαντας που δεν ήταν στο δωμάτιο», είπε. «Το μοναδικό πρόσωπο που θα μπορούσε να μας πει τα πάντα δεν ήταν εκεί».
Σε δήλωσή της προς το POLITICO, η Επιτροπή ανέφερε ότι «ποτέ δεν αρνήθηκε την ανταλλαγή γραπτών μηνυμάτων με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Pfizer. Εκείνη την εποχή, όταν ο κόσμος περνούσε μια βαριά πανδημία, πολλοί ηγέτες βρίσκονταν σε τακτική επαφή με τους διευθύνοντες συμβούλους των φαρμακευτικών εταιρειών».
Η ανταλλαγή γραπτών μηνυμάτων «δεν σημαίνει ότι οι συμβάσεις αποτέλεσαν αντικείμενο διαπραγμάτευσης σε αυτό το επίπεδο ή ακόμη και μέσω της ανταλλαγής γραπτών μηνυμάτων», πρόσθεσε.
Η Επιτροπή δήλωσε ότι «η διαφάνεια είναι ύψιστης σημασίας για την Επιτροπή και την Πρόεδρο φον ντερ Λάιεν» και ότι «έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος τα τελευταία χρόνια» όσον αφορά «στη διαφάνεια, τη λογοδοσία και τη σαφή επικοινωνία».
Οι δικαστές της κατώτερης βαθμίδας του ίδιου δικαστηρίου της ΕΕ έχουν ήδη αποφανθεί κατά της απόφασης της Επιτροπής να επεξεργαστεί μεγάλα τμήματα των συμβάσεων για τα εμβόλια προτού τις διαθέσει, κάτι που η εκτελεστική εξουσία δήλωσε ότι έκανε για να προστατεύσει την ιδιωτική ζωή του προσωπικού και τα εμπορικά συμφέροντα των εταιρειών.
Η Tilly Metz, μία από τους πέντε Πράσινους βουλευτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που προσέφυγαν στο Γενικό Δικαστήριο, διερωτήθηκε ποιος ή τι κρύβεται πίσω από την απροθυμία της φον ντερ Λάιεν να μοιραστεί πληροφορίες. «Παίρνει κακές συμβουλές εκεί», είπε. «Αν θέλετε το κοινό να έχει αυτοπεποίθηση και να εμπιστεύεται τους πολιτικούς και αυτά που κάνουν – και τις επαφές που κάνουν με τη βιομηχανία – πρέπει να δώσετε έμφαση στη διαφάνεια».
Αν και αναγνώρισε ότι η υγειονομική κρίση του Covid-19 ήταν μια «πολύ νέα κατάσταση» που οδήγησε την Επιτροπή να συνεργαστεί με τη βιομηχανία, πιστεύει ότι η φον ντερ Λάιεν απέτυχε να πάρει τα σωστά διδάγματα από την πανδημία.
Χρόνια ασάφειας
Στο πλαίσιο της υπόθεσης που θα κριθεί την Τετάρτη, το δικαστήριο πραγματοποίησε ακρόαση στο Λουξεμβούργο τον Νοέμβριο. Το μείζον τμήμα του δικαστηρίου άφησε να εννοηθεί ότι ήταν επιφυλακτικό σχετικά με την άρνηση της Επιτροπής να δημοσιοποιήσει τα γραπτά μηνύματα.
Μετά από χρόνια ασάφειας ακόμη και σχετικά με την ύπαρξη των μηνυμάτων, οι δικηγόροι της Επιτροπής – επιτέλους – τα αναγνώρισαν. Αυτό προκάλεσε γέλιο μεταξύ των παρευρισκομένων, αλλά και ανυπομονησία μεταξύ των δικαστών.
«Δεν αρνούμαστε ότι [τα μηνύματα] υπάρχουν», δήλωσε ο δικηγόρος της Επιτροπής Πάολο Στανκανέλι στα μέσα της ακροαματικής διαδικασίας.
Ο δικηγόρος της Επιτροπής αρνήθηκε τη σημασία τους, λέγοντας ότι θα τα κρατούσαν -και ενδεχομένως θα τα διέθεταν- εάν σχετίζονταν με τις διαπραγματεύσεις της σύμβασης με την Pfizer.
Οι δικαστές έδειξαν σημάδια ενόχλησης επειδή η Επιτροπή απέτυχε επανειλημμένα να εξηγήσει πώς αποφασίζει τι είναι σημαντικό και τι όχι, θέτοντας ερωτήματα στα οποία ο αξιωματούχος της Επιτροπής δεν ήταν σε θέση να απαντήσει: Ρώτησαν απευθείας τη φον ντερ Λάιεν για τα μηνύματα; Έλεγξαν το τηλέφωνό της ή τα τιμολόγιά της; Προκάλεσαν τον επικεφαλής του γραφείου;
Μετά από τρεις και πλέον ώρες συζήτησης, οι δικαστές άσκησαν έντονη κριτική στις απαντήσεις και τη στάση της Επιτροπής στο αίτημα των New York Times.
Ένας δικαστής, ο José Martín y Pérez de Nanclares, δήλωσε ότι η εκτελεστική εξουσία δεν είχε επιδείξει «επαρκή και επιμελή μέτρα» για να εξηγήσει γιατί δεν μπορούσε να μοιραστεί τα μηνύματα. Ένας άλλος, ο Paul Nihoul, επέκρινε τον «σχετικά συγκεχυμένο φάκελο».
Η Μποντίν Κλούστρα, δικηγόρος των New York Times, δήλωσε ότι ήταν «πολύ απογοητευτικό το πόσο απροετοίμαστος» ήταν ο εκπρόσωπος της Επιτροπής στην ακρόαση.
«Ακόμα δεν ξέρουμε τι συνέβη στο τηλέφωνο της VDL, αν ανταλλάχθηκαν μηνύματα ή μηνύματα Signal μέσω φορητού υπολογιστή ή οποιασδήποτε άλλης συσκευής- ακόμα δεν ξέρουμε πού έψαξε η Επιτροπή», είπε.
Οικονομικά εγκλήματα
Η πίεση στη φον ντερ Λάιεν αυξάνεται πέρα από την απόφαση αυτή. Η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία (EPPO), η οποία είναι επιφορτισμένη με τη διερεύνηση σοβαρών οικονομικών εγκλημάτων κατά των συμφερόντων της ΕΕ, επιβεβαίωσε ότι διεξάγει έρευνα κατά της Επιτροπής σχετικά με τους χειρισμούς της όσον αφορά στις προμήθειες εμβολίων.
Τον Μάρτιο, η επικεφαλής της EPPO Λάουρα Κοντρούτα Κοβέσι επιβεβαίωσε ότι το γραφείο της πήρε πρόσφατα συνέντευξη από αξιωματούχους της Επιτροπής σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής των διαπραγματεύσεων για τα εμβόλια.
Η EPPO δήλωσε ότι δεν θα σχολιάσει μια εν εξελίξει έρευνα.
