Η Τουρκία υπήρξε πάντα ένας «παίκτης» που επιδίωκε ενεργό ρόλο στις διεθνείς γεωπολιτικές εξελίξεις. Η στρατηγική της πολλές φορές την έφερε αντιμέτωπη ακόμη και με συμμάχους. «Εχθροί» και «φίλοι» εναλλάσσονται, κατά περίπτωση, ανάλογα με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις της Άγκυρας.
Η πολιτική του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν φαίνεται να αποδίδει καρπούς με την Τουρκία να έχει πλέον έναν εξαιρετικά αναβαθμισμένο ρόλο στη Μέση Ανατολή αλλά και στο Ουκρανικό, καθώς η Άγκυρα από την έναρξη του πολέμου κατάφερε να διατηρήσει στενές επαφές τόσο με το Κίεβο, όσο και με τη Μόσχα. Επιπλέον αναπτύσσοντας την αμυντική της βιομηχανία, η Άγκυρα εμφανίζεται και ως ένας σημαντικός εταίρος για την ΕΕ, που μπορεί να συμβάλλει στη στρατιωτική απεξάρτησή της από τις ΗΠΑ μετά την απόφαση του Ντόναλντ Τραμπ να απομακρυνθεί η Αμερική από την Ευρώπη.
Μετά και τις επιτυχίες στη Συρία, με την ανατροπή του καθεστώτος του Άσαντ και την ανάληψη εξουσίας από τον σύμμαχο της Άγκυρας, Αχμέντ αλ Σαράα, αλλά και στο κουρδικό, με τη αυτοδιάλυση του PKK, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προσπαθεί να εκμεταλλευτεί το νέο γεωπολιτικό τοπίο, που διαμορφώνεται από την κατάρρευση παραδοσιακών συμμαχιών, πολύπολικούς συσχετισμούς, υποβάθμιση των διεθνών κανόνων και συναλλακτικές σχέσεις.
Το περιβάλλον ταιριάζει στον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, που μιλάει την ίδια γλώσσα με τον Ντόναλντ Τραμπ και ταυτόχρονα έχει προσεγγίσει τη Ρωσία και την Κίνα, επιχειρώντας να επεκτείνει την διεθνή εμβέλεια της Τουρκίας. Είναι ενδεικτικό πως πλέον η Άγκυρα διαθέτει τον τρίτο μεγαλύτερο αριθμό διπλωματικών αποστολών στον κόσμο, μετά την Κίνα και τις ΗΠΑ. Σε περιοχές όπως στο Νότιο Καύκασο, στη Μαύρη Θάλασσα, στη Βόρεια Αφρική και στη Μέση Ανατολή, η Τουρκία διαδραματίζει ολοένα και πιο αποφασιστικό ρόλο.
Η ευκαιρία και η «παγίδα»
Η Τουρκία αντιλαμβάνεται – και δικαιολογημένα – τον σύγχρονο πολυπολικό κόσμο ως μια ευκαιρία. Ωστόσο, όπως επισημαίνεται σε ανάλυση του Foreign Affairs, η «στρατηγική αυτονομία» της έχει και ένα σημαντικό ρίσκο: Εάν η Άγκυρα δεν συνειδητοποιήσει το κόστος αυτής της προσέγγισης, κινδυνεύει να εξαντλήσει τους πόρους της, αποδυναμώνοντας την οικονομία της και διαρρηγνύοντας σημαντικές συμμαχίες.
Το εμπόριο της Τουρκίας με την Ασία έχει ξεπεράσει πλέον αυτό με την Ε.Ε., ενώ το εμπόριο με την Αφρική αυξήθηκε κατά πάνω από 50% την τελευταία δεκαετία. Ο αριθμός των πρεσβειών της στην Αφρική αυξήθηκε από 12 το 2002 σε 44 το 2022. Το 2024, η Άγκυρα έπαιξε ρόλο μεσολαβητή μεταξύ Αιθιοπίας και Σομαλίας για το ζήτημα του λιμανιού στο Σομαλιλάνδη. Η Turkish Airlines πλέον πετά σε 130 χώρες.
Παράλληλα εκμεταλλευόμενη τη γεωστρατηγική της θέση, ως «χώρα-σύνδεσμος» έχει εμβαθύνει τη συνεργασία της με την Κίνα, συμμετέχοντας στην Πρωτοβουλία «Μια Ζώνη, Ένας Δρόμος», που αποτελεί τον σύγχρονο «Δρόμο του Μεταξιού» για την ενίσχυση της οικονομικής και διπλωματικής επιρροής του Πεκίνου. Μέσω αυτής της πρωτοβουλίας, η Άγκυρα φιλοδοξεί να προωθήσει και τον δικό της εμπορικό διάδρομο στη Μέση Ανατολή. Έχει επενδύσει πάνω από 115 δισ. δολάρια σε υποδομές και το 2024 υπέβαλε αίτηση για ένταξη στους BRICS.
Ταυτόχρονα, η αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας έχει εκτοξευτεί. Τα drones Bayraktar TB2 χρησιμοποιούνται μαζικά σε πολλές συγκρούσεις (Λιβύη, Συρία, Ουκρανία κ.ά.) και εξάγονται σε περισσότερες από 30 χώρες. Το 2024, οι εξαγωγές τουρκικών αμυντικών προϊόντων ανήλθαν στα 7,2 δισ. δολάρια.
Παίζοντας σε διπλό ταμπλό
Η στρατηγική πολλαπλών συμμαχιών πέρα από οφέλη ενέχει και κινδύνους. Το γεγονός πως η Άγκυρα συνδέεται – οικονομικά και διπλωματικά – με ετερόκλητους εταίρους (Κίνα, ΗΠΑ, Ρωσία, ΕΕ), καθιστά το παιχνίδι εξισορρόπησης μια εξαιρετικά μεγάλη και δύσκολη πρόκληση. Για παράδειγμα, το 2024, το εμπόριο της Τουρκίας με τη Ρωσία και την Κίνα έφτασε τα 101 δισ. δολάρια, αλλά οι εξαγωγές της προς αυτές ήταν μόνο 12 δισ.—δημιουργώντας τεράστια ελλείμματα.
Την ίδια στιγμή, η τουρκική οικονομία χρειάζεται την Ε.Ε. και τις ΗΠΑ: σχεδόν το 70% των άμεσων ξένων επενδύσεων προέρχονται από εκεί. Αν η Τουρκία παγιδευτεί σε έναν οικονομικό πόλεμο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, η κρίση θα είναι αναπόφευκτη. Οι πολλαπλές συμμαχίες μπορεί να μοιάζουν με ασφαλιστική δικλείδα, όμως συχνά εξελίσσονται και σε θηλιά, ιδιαίτερα εάν η χώρα δεν έχει καταφέρει να μετατρέψει τις πολύπλευρες συνεργασίες σε ουσιαστικά οικονομικά οφέλη.
Όπως υπογραμμίζεται στην ανάλυση του Foreign Affairs, από το 2019 έως το 2023 προσέλκυσε 53 δισ. δολάρια σε επενδύσεις—πολύ λιγότερα από τα 84 δισ. του Βιετνάμ. Η υπερεξάρτηση από εισαγόμενες τεχνολογίες (μόνο το 4% των εξαγωγών είναι υψηλής τεχνολογίας) καταδεικνύει και τα διαρθρωτικά προβλήματα της οικονομίας της.
Φιλοδοξίες και σύνεση – Το ρίσκο του Ερντογάν
Στο παρελθόν η Τουρκία έχει πληρώσει αυτή τη στρατηγική. Μετά την Αραβική Άνοιξη, ήρθε σε ρήξη με Συρία, Σαουδική Αραβία, Αίγυπτο, Ε.Ε. και ΗΠΑ και αυτό της κόστισε σε μείωση επενδύσεων και αυξημένα κόστη ασφαλείας, καθώς η εξωτερική της πολιτική πυροδότησε και εσωτερική πόλωση.
Σήμερα, η Άγκυρα πρέπει να εξισορροπήσει τις σχέσεις της με εταίρους, που και οι ίδιοι αναδιαμορφώνουν τις συμμαχίες τους. Η Τουρκία παρότι βρίσκεται σε διαρκή παζάρια με την ΕΕ δεν έχει καταφέρει ακόμη να επωφεληθεί ουσιαστικά από τη συναλλακτική διπλωματία, όπως με μια αναβάθμιση της τελωνειακής ένωσης, ευκολότερες θεωρήσεις Σένγκεν και σταθερές συνεργασίες στην Ανατολική Μεσόγειο και στην Ουκρανία.
Η πτώση του καθεστώτος του Άσαντ στη Συρία, ο μεσολαβητικός ρόλος της στην Ουκρανία, η επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στην εξουσία και η προσέγγιση της ΕΕ για την αμυντική της βιομηχανία, προσφέρουν νέες ευκαιρίες. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αντιλαμβάνεται τις ευκαιρίες του συναλλακτικού κόσμου και έχει αποδείξει πως ξέρει τους «κανόνες του παιχνιδιού».
Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει πως δεν κινδυνεύει πάντα να πληρώσει το κόστος, εάν – όπως σημειώνει το Foreign Affairs – δεν προσαρμόσει τις φιλοδοξίες του στα όρια της πραγματικότητας. Στην τρέχουσα γεωπολιτική σκακιέρα, η επιτυχία δεν θα εξαρτηθεί μόνο από την κινητικότητα, αλλά και από τη στρατηγική σύνεση.
