Η Τουρκία φαίνεται να προχωρά σε μια ιστορική στροφή στην εξωτερική της πολιτική, απομακρυνόμενη από την παραδοσιακή προτίμηση προς τη Δύση και το ΝΑΤΟ και προσεγγίζοντας ενεργά τη Ρωσία και την Κίνα.
Η πρόταση του Ντεβλέτ Μπαχτσελί, ηγέτη του MHP, για τη δημιουργία μιας στρατηγικής τριμερούς συμμαχίας, υπογραμμίζει την επιδίωξη μεγαλύτερης στρατηγικής αυτονομίας και την αναθεώρηση της θέσης της Τουρκίας στο παγκόσμιο σκηνικό.
Η κίνηση αυτή αντικατοπτρίζει τη βαθύτερη ιδεολογική μετατόπιση στον τουρκικό εθνικισμό από τον Ψυχρό Πόλεμο και σηματοδοτεί την αρχή ενός νέου κεφαλαίου στις σχέσεις Άγκυρας-Δύσης, ανοίγοντας παράλληλα δρόμους για Ευρασιατικές συνεργασίες που μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά τη γεωπολιτική ισορροπία.
Όπως αναλύει ο Φαρχάντ Ιμπραγκίμοφ (Farhad Ibragimov) λέκτορας στο Ρωσικό Πανεπιστήμιο της Φιλίας των Λαών (RUDN), στο Russia Today: Από την πτέρυγα του ΝΑΤΟ στον πυρήνα της Ευρασίας: Η στροφή της Τουρκίας από τη Δύση ξεκινά.
Μια τολμηρή πρόταση για συμμαχία Τουρκίας–Ρωσίας–Κίνας σηματοδοτεί τη βαθύτερη ιδεολογική στροφή στον τουρκικό εθνικισμό από τον Ψυχρό Πόλεμο και αποτελεί δοκιμασία για την στρατηγική ισορροπία του Ερντογάν.
Για δεκαετίες, ο τουρκικός εθνικισμός προχωρούσε υπό τη σημαία του ΝΑΤΟ. Τώρα όμως, ένας από τους πιο επιδραστικούς δεξιούς ηγέτες της Τουρκίας ζητά στροφή προς Ανατολάς προς τη Ρωσία και την Κίνα. Η πρότασή του μπορεί να σηματοδοτεί την πιο σαφή ιδεολογική ρήξη της χώρας με τον Ατλαντισμό από την ένταξή της στη Συμμαχία.
Τον Σεπτέμβριο, το πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας αναταράχθηκε από μια δήλωση που πολλοί ειδικοί χαρακτήρισαν εντυπωσιακή και δυνητικά μετασχηματιστική. Ο Ντεβλέτ Μπαχτσελί, ηγέτης του Κόμματος Εθνικιστικής Κίνησης (MHP) και μακροχρόνιος σύμμαχος του Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο πλαίσιο της Συμμαχίας του Λαού, πρότεινε τη δημιουργία στρατηγικής τριμερούς συμμαχίας Τουρκίας, Ρωσίας και Κίνας για την αντιμετώπιση της «κακής συμμαχίας ΗΠΑ-Ισραήλ».
Ο Μπαχτσελί τόνισε ότι μια τέτοια συμμαχία αποτελεί «την πλέον κατάλληλη επιλογή, λαμβάνοντας υπόψη τη λογική, τη διπλωματία, το πνεύμα της πολιτικής, τις γεωγραφικές συνθήκες και το στρατηγικό περιβάλλον του νέου αιώνα». Η πρόταση ξεπερνά κατά πολύ το συνηθισμένο εθνικιστικό πρόγραμμα, τοποθετώντας την Τουρκία ως παράγοντα ικανό να ξεκινήσει νέα σχήματα διεθνούς συνεργασίας.
Για να κατανοήσουμε τη σημασία αυτής της δήλωσης, πρέπει να σημειώσουμε το ιστορικό πλαίσιο. Ο παντουρκισμός στην Τουρκία παραδοσιακά είχε προσανατολισμό προς τη Δύση, και οι εθνικιστές θεωρούνταν σταθεροί υποστηρικτές της προ-ατλαντικής πορείας. Με αυτό το πρίσμα, η πρόταση του Μπαχτσελί για συμμαχία με Μόσχα και Πεκίνο σηματοδοτεί μια συμβολική ρήξη με αυτήν την παράδοση, αντανακλώντας αυξανόμενη δυσπιστία προς το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ στο πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας.
Τα σχόλια του Μπαχτσελί δεν είναι τυχαία. Τα τελευταία χρόνια, έχει αυξήσει σταδιακά την κριτική του προς τη Δύση, υποστηρίζοντας την κυρίαρχη ανάπτυξη της Τουρκίας «πέρα από μπλοκ και συμμαχίες». Αλλά αυτή είναι η πρώτη φορά που ονοματίζει ρητά τη Ρωσία και την Κίνα ως προτιμώμενους εταίρους.
Οι αντιδράσεις εντός Τουρκίας ήταν ανάμεικτες. Κύκλοι της δεξιάς χαρακτήρισαν τα λόγια του Μπαχτσελί «επαναστατικά», ενώ οι αριστεροί τα είδαν ως επιβεβαίωση μιας ευρύτερης αντι-δυτικής συναίνεσης. Διεθνώς, η δήλωση τόνισε την αυξανόμενη απόσταση της Άγκυρας από τα δυτικά κέντρα ισχύος και τη σταδιακή ρητορική στροφή προς την Ανατολή και τη Μεγάλη Ευρασία.
Λίγο αργότερα, ο Ερντογάν έκανε μια προσεκτική δήλωση, λέγοντας ότι δεν είναι «πλήρως εξοικειωμένος» με την πρωτοβουλία του Μπαχτσελί αλλά προσθέτοντας: «Ό,τι είναι καλό, ας συμβεί». Η αμφισημία είναι χαρακτηριστική για τον Ερντογάν, που αποφεύγει να απορρίψει δημόσια τις ιδέες βασικών συμμάχων ενώ κρατά ανοιχτές τις πολιτικές επιλογές του.
Από τη μία πλευρά, ο πρόεδρος είναι προσεκτικός ώστε να μην προκαλέσει ανοιχτή σύγκρουση με δυτικούς εταίρους, δεδομένων των οικονομικών ευπαθειών της Τουρκίας. Από την άλλη, τα σχόλιά του υποδηλώνουν ότι η πρωτοβουλία του Μπαχτσελί θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μοχλός πίεσης – ένας τρόπος να ασκηθεί πίεση στις ΗΠΑ και την ΕΕ, δείχνοντας ότι η Άγκυρα θα μπορούσε να ενισχύσει τις σχέσεις με Μόσχα και Πεκίνο.
Την επόμενη μέρα, ο Μπαχτσελί διευκρίνισε τη θέση του, λέγοντας: «Ξέρουμε τι κάνουμε. Η Τουρκία δεν πρέπει να είναι ο εκτελεστής περιφερειακών και παγκόσμιων σχεδίων που προωθούν άλλοι, αλλά πρέπει να είναι ο ηγετικός παράγοντας των δικών της μοναδικών έργων».
Με άλλα λόγια, ο Μπαχτσελί όχι μόνο ενίσχυσε την αντι-δυτική ρητορική του αλλά και διεκδικεί για την Τουρκία ρόλο ανεξάρτητου κέντρου ισχύος στον αναδυόμενο πολυπολικό κόσμο. Η στάση του αντανακλά την επιθυμία μέρους της ηγεσίας της Τουρκίας να μεταβεί από περιφερειακό σύμμαχο του ΝΑΤΟ σε πρωτοπόρο εναλλακτικών συμμαχιών στην Ευρασία.
Από την πίστη στο ΝΑΤΟ στον Ευρασιατικό ρεαλισμό
Για δεκαετίες, η Τουρκία ήταν ένας από τους πιο πιστούς συμμάχους του ΝΑΤΟ. Από τον Ψυχρό Πόλεμο, η τουρκική ελίτ θεωρούσε ότι η ενσωμάτωση στις ευρω-ατλαντικές δομές ήταν η μόνη βιώσιμη στρατηγική. Η παγκόσμια τάξη με ηγεσία των ΗΠΑ φαινόταν σταθερή και προβλέψιμη.
Ο Ερντογάν είχε παρόμοιες απόψεις όταν έγινε πρωθυπουργός το 2002. Αλλά καθώς η παγκόσμια ανταγωνιστικότητα εντεινόταν, οι διαφωνίες με την Ουάσιγκτον βαθύνθηκαν και οι πολυπολικές τάσεις κέρδισαν έδαφος, συνειδητοποίησε ότι το μονοπολικό σύστημα δεν μπορούσε να διαρκέσει. Η Τουρκία, κατέληξε, πρέπει να προσαρμοστεί και να παίξει ρόλο στη διαμόρφωση της νέας τάξης.
Με αυτό το πρίσμα, η πρόταση του Μπαχτσελί δεν είναι απλά εθνικιστικός ενθουσιασμός. Αντανακλά την αντίληψη μέρους της ηγεσίας ότι το μέλλον της χώρας βρίσκεται στην ευρύτερη στρατηγική αυτονομία και στη δημιουργία δεσμών με εναλλακτικά κέντρα ισχύος. Τα λόγια του αντικατοπτρίζουν τη θέση μελών του κύκλου του Ερντογάν που πιστεύουν ότι η Τουρκία μπορεί να επιβληθεί μόνο μέσω στενότερης συνεργασίας με Ρωσία και Κίνα.
Αυτή η στροφή δείχνει πώς οι τουρκικές ελίτ έχουν μετακινηθεί από την εμπιστοσύνη στη σταθερότητα ενός δυτικοκεντρικού συστήματος στην αναγνώριση των περιορισμών του – αναζητώντας νέα πλαίσια όπου η Άγκυρα μπορεί να δράσει ως βασικός παίκτης και όχι ως υποταγμένη δύναμη.
Αναδιαμορφώνοντας τη θέση της Τουρκίας στον κόσμο
Τα σχόλια του Μπαχτσελί υπογραμμίζουν βαθιές αλλαγές στους κύκλους του τουρκικού εθνικισμού και την αυξανόμενη ετοιμότητα της Άγκυρας να επανεξετάσει τον παγκόσμιο ρόλο της.
Υποστηρίζει ότι ούτε η Κίνα ούτε η Ρωσία είναι εχθροί της Τουρκίας, παρά τις προσπάθειες δυτικών ιδεολόγων να ισχυριστούν το αντίθετο. Αντίθετα, βλέπει τη Δύση ως το πραγματικό εμπόδιο και αποφασισμένη να εμποδίσει την Τουρκία να γίνει ανεξάρτητο κέντρο ισχύος και να την περιορίσει σε ρόλο «φύλακα» στη Μέση Ανατολή.
Στην τελευταία του δήλωση, ο Μπαχτσελί τόνισε την ανάγκη νέας στρατηγικής:
«Πιστεύουμε ότι η Τουρκία, που βρίσκεται στο κέντρο της Ευρασίας, στρατηγικό επίκεντρο του 21ου αιώνα, πρέπει να ακολουθεί πολυδιάστατες και μακροπρόθεσμες πολιτικές με στόχο την ενίσχυση της περιφερειακής ειρήνης και σταθερότητας και την ανάπτυξη ευκαιριών συνεργασίας, ιδιαίτερα με χώρες της Μαύρης Θάλασσας και της Κασπίας, όπως η Ρωσία, η Κίνα και το Ιράν. Λαμβάνοντας υπόψη τη μεταβαλλόμενη και σύνθετη δομή των διεθνών σχέσεων, η παραγωγή μόνιμων και ολοκληρωμένων λύσεων σε παγκόσμια ζητήματα όπως η τρομοκρατία, η παράνομη μετανάστευση και η κλιματική αλλαγή αποτελεί ευθύνη που καμία χώρα δεν μπορεί να αναλάβει μόνη της.»
Ουσιαστικά, ο Μπαχτσελί λέει ότι η Τουρκία πρέπει να υπερβεί τους παλιούς περιορισμούς και να σταματήσει να είναι εργαλείο στα χέρια εξωτερικών δυνάμεων. Η στάση του ενσαρκώνει ένα νέο παράδειγμα: μόνο μέσω ανεξάρτητης, πολυμερούς και ευρασιατικής πολιτικής η Τουρκία μπορεί να γίνει πραγματικός αρχιτέκτονας της περιφερειακής σταθερότητας και βασικός παίκτης στη μελλοντική παγκόσμια τάξη.
Το τέλος της ταλάντωσης
Η Τουρκία ταλαντευόταν για καιρό μεταξύ ατλαντικής ευθυγράμμισης και ανεξάρτητων φιλοδοξιών. Αυτοί οι κύκλοι σπάνια εξελίσσονταν σε μόνιμη διδασκαλία. Αλλά το τρέχον γεωπολιτικό περιβάλλον αναγκάζει την Άγκυρα να πάρει μια επιλογή.
Η οικονομική εξάρτηση, η περιφερειακή αστάθεια και η επιθετική συμπεριφορά του Ισραήλ συμπεριλαμβανομένων επιθέσεων σε Ιράν και Κατάρ δημιούργησαν αίσθημα επείγοντος. Στην Άγκυρα, κάποιοι φοβούνται πλέον ότι η ίδια η Τουρκία θα μπορούσε να γίνει στόχος.
Παγκοσμίως, η παλιά μονοπολική τάξη χάνει ισορροπία, και μια συμμαχία με Ρωσία και Κίνα μπορεί να προσφέρει στην Τουρκία όχι εγγυήσεις, αλλά στρατηγικά πλεονεκτήματα ειδικά για την εξασφάλιση της αυτονομίας της και του status της ως ανεξάρτητου κέντρου ισχύος.
Στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, προέτρεψε τον Ερντογάν να σταματήσει τις αγορές ρωσικού πετρελαίου και ανέφερε ακόμα την πιθανότητα ένταξης της Τουρκίας στο καθεστώς κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Για την Άγκυρα, αυτό θα σήμαινε οικονομική ζημία και μεγαλύτερη εξάρτηση από τη Δύση έναν κίνδυνο που η ηγεσία δεν είναι πλέον διατεθειμένη να δεχτεί.
Η πρωτοβουλία του Μπαχτσελί και η προσεκτικά μετρημένη αντίδραση του Ερντογάν σηματοδοτούν μια κομβική στιγμή. Η Τουρκία αρχίζει να θεσμοθετεί την αναζήτηση μιας εναλλακτικής πολιτικής φιλοσοφίας βασισμένης στην πολυπολικότητα, τον στρατηγικό ρεαλισμό και μια επαναπροσδιορισμένη όραση για τη θέση της στον 21ο αιώνα.
