Η περίοδος των πολέμων
Πριν ακόμη την απελευθέρωση από τον κατακτητή είχε χαθεί η πιθανότητα οι αριστερές δυνάμεις, που κυριαρχούσαν στον αντιστασιακό αγώνα, να συγκροτήσουν ένα πλατύ δημοκρατικό μέτωπο που θα ήταν εμπόδιο στην εξωτερική εξάρτηση και την αντιδημοκρατική διακυβέρνηση. Η επιρροή του ΕΑΜ σε οπλίτες και αξιωματικούς στη Μ. Ανατολή έθεσε το θέμα της βασιλείας. Έγινε στη Μ. Ανατολή η στάση του Φεβρουαρίου-Μαρτίου 1943. Και στη συνέχεια του Μαρτίου-Απριλίου 44. Στις 26.4.44 αναλαμβάνει ο Παπανδρέου με σκοπό να διαπραγματευθεί με την κυβέρνηση του βουνού (ΠΕΕΑ) στο Λίβανο και την Γκαζέρτα. Τον Αύγουστο του 43 ιδρύεται ο ΕΝΑ (Ένωση Νέων Αξιωματικών) από νέους αντικομμουνιστές αξιωματικούς. Τον Οκτώβριο του 1944 ιδρύεται στην Αθήνα ο ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών), περιλαμβάνει τον ΕΝΑ καθώς και τους περισσότερους αξιωματικούς των ταγμάτων ασφαλείας. Τελικά, στα τέλη του 1944 η Αριστερά έχασε τη δυνατότητα να παίξει ένα ουσιαστικό ρόλο στη δημιουργία του μεταπολεμικού κράτους και στη δομή της εξουσίας. Με τον εμφύλιο το διάστημα 46-49, χάθηκαν και οι τελευταίες ευκαιρίες.
Στο τέλος του εμφυλίου η πολιτική εξουσία εξαρτάτο από τον ΙΔΕΑ και τους αμερικανούς, που είχαν στο μεταξύ αντικαταστήσει τους βρετανούς το 1947. Στα επόμενα χρόνια η επιρροή του ΙΔΕΑ μέσα στο στράτευμα αυξήθηκε τρομερά. Το 1950 περίπου 2.500 αξιωματικοί (τυπικά όχι ανώτατοι) ανήκαν στον κύκλο του ΙΔΕΑ.
Η κυρίαρχη αντίληψη του ΙΔΕΑ δεν ήταν η απόλυτη προσκόλληση στη μοναρχία αλλά μια αντίληψη Espritde Corpsπροσανατολισμένη στην ανάληψη της ηγεσίας της χώρας, με πρόσχημα την «σωτηρία της πατρίδας» και με όχημα τον φιλοαμερικανισμό, τη μοναρχία (κατ’ ανάγκη) και τον αντικομμουνισμό.
Ο ρόλος του Παπάγου
Με την αποστράτευση του Παπάγου τον Μάιο του 1951 έγινε μια απόπειρα πραξικοπήματος από αξιωματικούς (ανάμεσά τους και πρωταγωνιστές της 21ης Απριλίου), η οποία ακυρώθηκε με παρέμβαση του ίδιου του Παπάγου. Η κυβέρνηση Πλαστήρα που είχε αναλάβει ήταν αδύναμη. Στις εκλογές την 16.11.1952 ο Παπάγος (Συναγερμός) παίρνει το 49,22% των ψήφων με πλειοψηφικό σύστημα και αποχή του ΚΚΕ. Είχαν προηγηθεί οι εκκαθαρίσεις στο στράτευμα και οι συλλήψεις που οδήγησαν στις δίκες των αεροπόρων.
Ο Παπάγος αντικατέστησε αμέσως την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων και της Αστυνομίας με αξιωματικούς που είχαν αποστρατευθεί με το κίνημα του 1951. Ο ΙΔΕΑ ουσιαστικά ανέρχεται στην κυβερνητική εξουσία και τυπικά διαλύεται.
Πριν το πραξικόπημα του 1967
Στους κόλπους του πρώην ΙΔΕΑ δημιουργείται το 1956-58 ο ΕΕΝΑ (Εθνική Ένωση Νέων Αξιωματικών) μέσα στον οποίο αναδείχθηκε σαν ηγετική προσωπικότητα ο Γ. Παπαδόπουλος. Η ανάδειξη της ΕΔΑ σαν αξιωματικής αντιπολίτευσης το 1958 με 24% έδωσε έναυσμα στην κινδυνολογία των κύκλων αυτών. Μέχρι το 1967 προσπάθησαν να αποσταθεροποιήσουν τις κυβερνήσεις της Δεξιάς (σχέδιο Περικλής, δολοφονία Λαμπράκη) και του Κέντρου (ανατίναξη νάρκης στην επέτειο του Γοργοποτάμου, σχέδιο Ασπίδα, σαμποτάζ σε στρατιωτική μονάδα του Έβρου).
«Μα ποιος τέλος πάντων κυβερνάει αυτό τον τόπο» φέρεται ότι είπε ο Κ. Καραμανλής όταν έμαθε τη δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη στις 9 Ιουν. 1963. Τέσσερα χρόνια αργότερα οι μηχανισμοί αυτοί βγήκαν στην επιφάνεια.
Οι εκλογές του Φεβρουαρίου 1964 ανέδειξαν την κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, με υποστήριξη των λαϊκών μαζών αλλά σε πλήρη αντίθεση με τους κατασταλτικούς μηχανισμούς και τους αντίστοιχους συνωμοτικούς εντός του στρατεύματος, οι οποίοι παρότι υπήρχαν αποδείξεις ύπαρξής τους δεν εξουδετερώθηκαν από κυβερνητικό δισταγμό και λόγω της υποστήριξης του παλατιού. Για πρώτη φορά διακυβεύονταν τα δεδομένα που προέκυψαν μετά την νίκη των αστικών δυνάμεων στον εμφύλιο. Η αλλαγή του συσχετισμού στο κοινοβούλιο και η μαζική υποστήριξη λαϊκών δυνάμεων στην κυβέρνηση ανησύχησε τα κέντρα εξουσίας του παρακράτους. Οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης Καραμανλή είχαν προκαλέσει αντιδράσεις αυτών των κέντρων, ακόμη και την αποπομπή του Καραμανλή αλλά δεν κλόνισαν την εξουσία τους. Τώρα τα πράγματα έπαιρναν άλλη τροπή. Είχαν μπει οι μάζες στο προσκήνιο.
Οι τρείς κυβερνήσεις των αποστατών επιδείνωσαν την αστάθεια που το παρακράτος και η μοναρχία επιζητούσε. Απλά, το παρακράτος που διέθετε τα τανκς έδρασε γρηγορότερα από το παλάτι.
Η στρατιωτική δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967
Αν και η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας δεν συνάντησε αξιόλογη αντίσταση κανένα καθεστώς δεν μπορεί να κυβερνάει επ’ άπειρο μόνο με τις δυνάμεις καταστολής. Παρά την εσωτερική συνοχή που υπήρχε στο πλαίσιο των Ενόπλων Δυνάμεων, το καθεστώς αναγκάσθηκε να διακινδυνεύσει πολιτικό άνοιγμα. Η σιγουριά αυτής της συνοχής αποξένωσε την ηγεσία από τα όποια στηρίγματα μπορούσε να βρει στην κοινωνία. Η ενότητα βίαιης καταστολής και ιδεολογικής ενσωμάτωσης, όπως περιγράφει ο Γκράμσι, δεν επετεύχθη. Σε αντίθεση τα φασιστικά καθεστώτα ψάχνουν κοινωνικά στρώματα τα οποία επηρεάζουν ιδεολογικά (Μουσολίνι, Χίτλερ κ.α.). Η χούντα δεν ενσωμάτωσε ούτε το μεγαλύτερο μέρος της αστικής τάξης. Όταν προσπάθησε να αποκτήσει συναίνεση καταργώντας τον στρατιωτικό νόμο, κατέρρευσε.
Οι φιλοδοξίες των στρατιωτικών της χούντας περιορίζονταν στο ‘’νόμο και τάξη’’ και όχι στην αντιμετώπιση των προβλημάτων ανάπτυξης. Η άσκηση της εξουσίας στηριζόταν σε πελατειακά δίκτυα και συγγενικές σχέσεις με έμπιστους αξιωματικούς.
Οι ανταγωνισμοί, οι φιλοδοξίες και η εμμονή ορισμένων στη στρατιωτική μορφή της διακυβέρνησης, προκάλεσε το αντιπραξικόπημα του Ιωαννίδη και την αρχή της φθοράς του καθεστώτος.
Οι ελάχιστες αντιδράσεις από δημοκρατικούς αξιωματικούς (περιπτώσεις Μουστακλή, Μήνη, Βαρδάνη κ.α.) μένουν να μας θυμίζουν ποιοι αντιστάθηκαν. Η απόσυρση της μεραρχίας από την Κύπρο το 1967 και η ατυχής έως δειλή αντιμετώπιση της τουρκικής εισβολής το 1974 αφαίρεσε κάθε στοιχείο ψευδαίσθησης για πατριωτική αντίληψη.
Μετά την μεταπολίτευση
Τον Αύγουστο του 1974 μετακινήθηκαν εκτός Αττικής τα περισσότερα τεθωρακισμένα από το Γουδί και αποστρατεύθηκαν οι περισσότεροι ανώτατοι αξιωματικοί. Υπήρξαν ελάχιστες αντιδράσεις υποστηρικτών του Ιωαννίδη όπως τον Φεβρουάριο του 1975 αλλά όλες απέτυχαν. Από το 1974 μέχρι το 1981 οι περισσότεροι αξιωματικοί παρέμειναν στη συντηρητική παράταξη, αρκετοί ήταν υποστηριχτές της χούντας (χωρίς να αποτελούν ενιαίο χώρο). Όπως σημειώνει ο Θ. Βερέμης, μέχρι το 1989 το 20% των αξιωματικών υποστήριζαν το ΠΑΣΟΚ. Η επαναφορά αποστράτων αξιωμάτων στην ηγεσία από τον τότε Υπουργό της Ν.Δ. Ι. Βαρβιτσιώτη (1989-1992) άνοιξε το δρόμο για μεγαλύτερη συντηρητικοποίηση και έλεγχο του στρατεύματος. Οι επόμενες κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ κινήθηκαν στη λογική της συναίνεσης μέχρι το 2004, οπότε ο Υπουργός της Ν.Δ. Σπηλιωτόπουλος κινήθηκε πάλι στη λογική Βαρβιτσιώτη. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ κινήθηκε στη γραμμή της πατριωτικής αντίληψης και της συναίνεσης, όχι πάντα χωρίς λάθη.
Η σημερινή κατάσταση – τι να προσέξουμε
Είναι προφανές ότι ιδεολογικά οι στρατιωτικοί σήμερα είναι συντηρητικοί, όπως εξάλλου συμβαίνει στους σκληρούς μηχανισμούς του κράτους, σε όλες τις χώρες. Είναι ουτοπία να πιστεύει κάποιος ότι μπορεί να αλλάξει ως δια μαγείας τον υποκειμενικό παράγοντα σε σύντομο χρόνο. Αυτό που πρέπει να υπάρχει στις Ένοπλες Δυνάμεις μιας χώρας με κοινοβουλευτικό σύστημα είναι σοβαρός επαγγελματισμός, πειθαρχία και έλεγχος αν υπάρχει πίστη στο Σύνταγμα και τους νόμους. Να υπάρχει η κοινή πεποίθηση ότι και οι στρατιωτικοί είναι μέρος του ελληνικού λαού, εργαζόμενοι, που θα πρέπει να είναι έτοιμοι (επαγγελματικά και ψυχολογικά) να αγωνιστούν για την προστασία της κυριαρχίας της χώρας και μόνο.
Πηγές:
«Στρατός και Πολιτική Εξουσία» Χαραλάμπης Δημήτρης
«Ο στρατός στην Ελληνική Πολιτική» Βερέμης Θάνος
«Οι Έλληνες Στρατιωτικοί» Κακαράς Αντώνης
(Ο Νίκος Τόσκας είναι πρώην Υπουργός και Υποστράτηγος ε.α.)
