Την 21η Απριλίου 1967, οι πραξικοπηματίες κατέλυσαν την Δημοκρατία εφαρμόζοντας το σχέδιο «Προμηθέας», που προέβλεπε την ανάληψη της εξουσίας από το Στρατό σε περίπτωση κομμουνιστικής εξέγερσης. Το πραξικόπημα προετοιμαζόταν από ανώτατους αξιωματικούς που συμμετείχαν στον ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών, μια οργάνωση που γεννήθηκε στην περίοδο της κατοχής στη Μέση Ανατολή και στήριξε το 1951 πραξικοπηματικά τον Αλέξανδρο Παπάγο) μαζί με τον βασιλιά αλλά και μια ανταγωνιστική ομάδα συνταγματαρχών και μικρότερων βαθμών, που ήταν συνεργάτες της αμερικανικής CIA. Οι συνταγματάρχες πρόλαβαν τα σχέδια των στρατηγών και του βασιλιά.
Προφανώς δεν υπήρχε κομμουνιστική εξέγερση αλλά οι πραξικοπηματίες προφασίστηκαν «ανάταξη» της χώρας, «πάταξη της διαφθοράς», «κομμουνιστικό κίνδυνο» και ανάγκη «γύψου» στα δημοκρατικά δικαιώματα. Χιλιάδες αγωνιστές της Αριστεράς και δημοκρατικοί πολίτες φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, εξορίστηκαν και κάποιοι δολοφονήθηκαν.
Το υπόβαθρο
Είχε προετοιμασθεί όμως το έδαφος. Από τον εμφύλιο κυριαρχούσε ένα κράτος ελέγχου της πολιτικής ζωής και της καθημερινότητας των πολιτών. Η Ελλάδα ήταν κύρια μια στρατιωτική βάση για την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Ήθελαν ένα ασφαλές κάστρο. Δεν τους ενδιέφερε αρχικά η ανάπτυξη. Το αποτέλεσμα ήταν ανεργία και μετανάστευση. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 το γενικότερο κλίμα άλλαξε. Άρχισαν κάποιες επενδύσεις εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου, λίγες βιομηχανίες, έργα υποδομών και κύρια οικοδομές. Άρχισε η εποχή της «αντιπαροχής». Οι πρώτες μεγάλες επενδύσεις έγιναν στα ναυπηγεία, στην «Ολυμπιακή» στο «Αλουμίνιο». Οι βάσεις δημιουργίας εργατικής τάξης είχαν τεθεί. Οι εργάτες όμως, πολλοί κυνηγημένοι από την επαρχία για πολιτικούς λόγους, έπρεπε να ζήσουν. Άρχισαν τις διεκδικήσεις για ψωμί και ελευθερία. Η αριστερή πτέρυγα της Ε.Κ. (Α. Παπανδρέου) μαζί με την Αριστερά (ΕΔΑ) άρχισαν να συντάσσονται με τα λαϊκά συμφέροντα ενώ ο Καραμανλής προσπαθούσε να εκσυγχρονίσει τη χώρα «από τα πάνω», ερχόμενος σε ρήξη με τις επιδιώξεις του παλατιού. Το πραξικόπημα πέτυχε γιατί η Δεξιά (ΕΡΕ) και η Ένωση Κέντρου του Γ. Παπανδρέου, πίστευαν ότι μπορεί να βρεθεί λύση εξόδου από την πολιτική κρίση χάριν της «ομαλότητας» και καλλιέργησαν κλίμα εφησυχασμού. Η Αριστερά (ΕΔΑ) σε παρόμοιο κλίμα, πίστευε ότι «δεν πρόκειται να γίνει πραξικόπημα» όπως ήταν και ο τίτλος της υπό έκδοση «Αυγής», την ίδια ημέρα του πραξικοπήματος.
«Οι πάνω δεν μπορούσαν και οι κάτω δεν ανέχονταν»
Η Δεξιά προσπάθησε από το 1963 να τροποποιήσει το Σύνταγμα στην κατεύθυνση περιορισμού των πολιτικών ελευθεριών και θεσμοθέτησης νέων μηχανισμών καταναγκασμού. Επιδίωκε επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης μέσω εντατικοποίησης της εργατικής εκμετάλλευσης και συγκέντρωση των εξουσιών στη κυβέρνηση (κομματικό κράτος). Αντέδρασε και η μοναρχία αλλά και ο Γ. Παπανδρέου με τον «ανένδοτο», ο καθένας για τους δικούς του λόγους. Οι εκλογές του 1964 έφεραν την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου και μια επίφαση σταθερότητας. Όμως η μοναρχία, ο στρατός και το παρακράτος δεν συμφωνούσαν. Σε μια εποχή που κυριαρχούσε το αντιαποικιακό κλίμα στη Μέση Ανατολή και την Αφρική και η κορύφωση του ψυχρού πολέμου, δεν υπήρχε χώρος αμφισβήτησης του αμερικανικού πολιτικού ελέγχου. Τα «μπαλώματα» με τις κυβερνήσεις «αποστασίας» επιδείνωσαν την λαϊκή αντίδραση. Το μετεμφυλιακό κράτος δεν μπορούσε πλέον να ελέγξει τα πράγματα και οι λαϊκές δυνάμεις δεν ανέχονταν την καταπίεση. Οι αντιφάσεις αυτές οδήγησαν στη κρίση του κοινοβουλευτισμού και τη δικτατορία.
Η εύκολη επιτυχία και το «σημείο βρασμού»
Το πραξικόπημα έγινε τότε που η διεθνής κατάσταση βόλευε την αμερικανική εξωτερική πολιτική και η κρίση εκπροσώπησης των κοινοβουλευτικών δυνάμεων στο εσωτερικό είχε οδηγηθεί από το παλάτι σε αδιέξοδο. Οι αντιδράσεις ελάχιστες. Πλην του βασιλικού αντι-πραξικοπήματος-οπερέτα (13 Δεκ. 1967) και μέχρι το κίνημα του Ναυτικού (23 Μαΐου 1973) δεν υπήρξε σοβαρή μαζική αντίσταση. Το κίνημα του Ναυτικού προκάλεσε κλονισμό μέσα στα σπλάχνα των Ενόπλων Δυνάμεων. Η χούντα είχε αρχίσει να αποσταθεροποιείται. Η διεθνής οικονομία εισερχόταν σε ύφεση και οι ξένες επενδύσεις μειώνονταν. Η αμνηστία και η προσπάθεια κοινοβουλευτικού μανδύα με τον Μαρκεζίνη δεν οδηγούσε σε λύση. Τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1973 το κίνημα της Νομικής ήταν ο προάγγελος γενικότερων αναταραχών. Η καταπίεση, η αστυνομοκρατία, η επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου των νέων, έδωσαν ώθηση στο φοιτητικό κίνημα. Οι αγρότες στα Μέγαρα και Ελευσίνα αντιδρούν στις απαλλοτριώσεις για διυλιστήρια. Απεργίες στην «Ολυμπιακή» και στη ΔΕΗ. Η συγκέντρωση των φοιτητών, μαθητών και εργαζόμενων στο Πολυτεχνείο και τις άλλες Πανεπιστημιακές σχολές, ήταν το αναπόφευκτο στάδιο κρίσης. Ο ιδεολογικός επηρεασμός από τον Μάη του 1968 στο Παρίσι, τον πόλεμο στο Βιετνάμ, την «επανάσταση των γαρυφάλλων» στη Πορτογαλία, τις αντιδράσεις για το καθεστώς Φράνκο στην Ισπανία, συμπλήρωσε την αντίδραση στην καταπίεση.
Ήρθε το αναπόφευκτο «αυθόρμητο» όχι σαν τυχαίο αλλά σαν προϊόν ανάγκης. Το καθεστώς έπαιξε το τελευταίο του χαρτί. Η στρατιωτική επέμβαση αποξένωσε περισσότερο τον στρατό από τον λαό. Η παρέμβαση του Ιωαννίδη και των «σκληρών» σε λίγες μέρες προκάλεσε άλλο ένα ρήγμα στο καθεστώς. Κάποιοι βλέπαμε τότε που οδηγούσαν τα απανωτά ρήγματα. «Όσο πιο πολύ τρώγονται μεταξύ τους τόσο το καλύτερο».
Τι έμεινε;
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν οδήγησε άμεσα στη πτώση της δικτατορίας αλλά προετοίμασε το έδαφος. Έβγαλε τη μάσκα στον «εκδημοκρατισμό» της χούντας. Καθόρισε την κοινωνική συνείδηση και τους συσχετισμούς στα Πανεπιστήμια και τους εργατικούς χώρους για πολλά χρόνια. Το κεντρικό σύνθημα «ψωμί-παιδεία-ελευθερία» έμεινε σταθερή και μόνιμη διεκδίκηση παρά τις προσπάθειες υποτίμησης, διαστρέβλωσης ή λήθης. Οι σημερινές συνθήκες ακρίβειας, προσανατολισμού της παιδείας σε λίγους και καταστολής στις διεκδικήσεις των εργαζόμενων και της νεολαίας, επιβάλουν την εντατικοποίηση των αγώνων, με νέους όρους. Οι συνθήκες που «γέννησαν» τη χούντα δεν πρέπει να επανέλθουν. Οι εικόνες χρησιμοποίησης του στρατεύματος σαν κατασταλτικού μηχανισμού και επόμενα απαξίωσής του στα μάτια του ελληνικού λαού, δεν πρέπει να επαναληφθούν. ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ…
Ο Νίκος Τόσκας είναι πρώην υπουργός και υποστράτηγος ε.α.