Πριν από την Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους πολέμους που ακολούθησαν, οι στρατοί πολεμούσαν με αυστηρές διατάξεις, ελεγχόμενες και σε γεωμετρικά σχήματα, με αραιά πυρά λόγω της χαμηλής τεχνολογίας των πυροβόλων όπλων και μόνο κατόπιν διαταγών. Οι διοικούντες φοβόντουσαν να δώσουν πρωτοβουλίες κινήσεων και πυρών. Φοβόντουσαν τους πολίτες όσο ήταν αγράμματοι και τις μάζες όταν συνειδητοποιήθηκαν.
Η αλλαγή έγινε μετά τους ναπολεόντειους πολέμους οι οποίοι έβαλαν τις μάζες στο προσκήνιο (levee en masse). Όχι χύμα αλλά με μέθοδο. Δόθηκαν πρωτοβουλίες στους ενεργούς πολίτες, άρχισαν τα πρώτα δείγματα τακτικών ελιγμών απέναντι στα πυρά του εχθρού. Οι μάζες κέρδισαν πρώτα την ελευθερία τους στο πολιτικό επίπεδο και μετά στο στρατιωτικό.
Αυτά βέβαια στη νεότερη εποχή γιατί οι στρατιωτικοί ελιγμοί των ελεύθερων Θηβαίων και Αθηναίων (Επαμεινώνδας-Μιλτιάδης) είναι υποδείγματα για διδασκαλία στα σχολεία τακτικής.
Τα επόμενα χρόνια οι μάζες εγκλωβίστηκαν στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τις φοβόντουσαν και γι αυτό οι τακτικοί ελιγμοί περιορίστηκαν σε λίγα χιλιόμετρα στο Βέλγιο και στην περιοχή των γαλλο-γερμανικών συνόρων.
Η επιστροφή των μαζών
Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η τεχνολογία και η ιδεολογική βάση είτε ναζιστική είτε φιλελεύθερη είτε κομμουνιστική, σε κάθε περίπτωση έδινε κίνητρο στις μάζες, για να συμμετέχουν ενεργά μέχρι τον τελευταίο στρατιώτη.
Οι αντιαποικιακοί πόλεμοι ήταν μια τραγωδία και ήττα για τους νικητές του μεγάλου Παγκόσμιου Πολέμου. Στο Βιετνάμ ηττήθηκαν οι Γάλλοι και μετά οι Αμερικανοί. Στην Αφρική οι Βρετανοί και οι Γάλλοι. Στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ και στη Λιβύη οι δυτικές δυνάμεις ηττήθηκαν ή μπήκαν σε σπιράλ μεγάλων κινδύνων. Είχε προηγηθεί η ήττα των Ρώσων στο Αφγανιστάν.
Η αρχική εύκολη είσοδος συνοδεύτηκε από σταδιακή φθορά και κακήν κακώς απόσυρση. Για να αποδειχθεί για άλλη μια φορά ότι δεν μπορεί να υπάρξει εισβολή σε μια χώρα και διατήρηση μιας «νέας τάξης» χωρίς τη συμμετοχή του λαού της χώρας. Ο βίαιος εκδημοκρατισμός ή η επιβολή δυτικών αξιών σε ημιφεουδαρχικές χώρες αποδείχτηκε χίμαιρα.
Οι νέες μορφές πολέμου
Στην Ευρώπη το 25% του εδάφους είναι πλέον κατοικημένοι τόποι. Ακόμη και στο αραιοκατοικημένο Αφγανιστάν ή Ιράκ, οι συγκρούσεις γίνονταν στις πόλεις και στα χωριά ή στα δρομολόγια και στα περάσματα που συνέδεαν τις πόλεις. Οι κάμποι ήταν οι χώροι των μαχών στους μεγάλους πολέμους. Τώρα, όποιος κατέχει τις πόλεις και έχει την υποστήριξη του πληθυσμού ελέγχει τον χώρο.
Τα όπλα μαζικής καταστροφής (πυρηνικά, χημικά, βιολογικά) δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν αλλά βρέθηκε το υποκατάστατο των συμβατικών όπλων μεγάλης ακρίβειας. Ακόμη η πολυπλοκότητα της υψηλής τεχνολογίας καλύφθηκε από την απλότητα στο χειρισμό. Η υψηλή τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε στο Βιετνάμ, στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ, δεν μπόρεσε να καταβάλει τις αντιστάσεις των λαών.
Οι πόλεμοι «από μακριά» δεν απέδωσαν. Μπορεί να εξουδετέρωσαν μεμονωμένους αντιπάλους αλλά δεν έφεραν την νίκη. Αντίστροφα δημιούργησαν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να επιβάλλουν τιμωρητικά κτυπήματα οπουδήποτε χωρίς ποτέ να εξουδετερώσουν τους αντάρτες μέσα στις κατοικημένες περιοχές ή στις σπηλιές και τα βουνά.
Αναγκάστηκαν τότε να χρησιμοποιήσουν απλό παραδοσιακό πεζικό σε ρόλο αντι-αντάρτη. Τότε βρέθηκαν σε δυσμενέστερο θέση από τους ντόπιους αντάρτες που ήξεραν τα μέρη και είχαν σε μεγάλο βαθμό την τοπική υποστήριξη. Υπέστησαν μεγάλες απώλειες και τελικά αναγκάστηκαν σε αποχώρηση. Οι 100.000 Αφγανοί στρατιώτες που προσλήφθηκαν δεν είχαν καμία διάθεση να υποστηρίξουν τους ξένους και κατέρρευσαν σε λίγες μέρες.
Το πιθανότερο είχαν ήδη διαβρωθεί και οι ξένες υπηρεσίες με τα σύγχρονα μέσα υποκλοπών πληροφοριών δεν είχαν καταλάβει τίποτα. Ο πόλεμος ξεπέρασε το θεοκρατικό του περίβλημα και πήρε τη μορφή της κλασικής αντιπαράθεσης ντόπιων εναντίον ξένων. Αφού πρώτα ξεπέρασαν το φόβο απέναντι στην τεράστια τεχνολογική υπεροχή των δυτικών.
Ο πόλεμος ξαναγύρισε στον άνθρωπο
Η μάχη δίνεται πρωταρχικά για τον έλεγχο των συνειδήσεων των ανθρώπων. Προτού εμφανιστεί οποιοδήποτε όπλο. Όμως και τα περισσότερα σύγχρονα όπλα έγιναν απλά στο χειρισμό, δύσκολα βέβαια στη συντήρηση. Ο πόλεμος ξαναγύρισε στον άνθρωπο και στις μάζες. Όποιος παρατάξει περισσότερες εκπαιδευμένες και με ισχυρή βούληση μάζες μπορεί να νικήσει ακόμη και τους καλύτερους επαγγελματικούς στρατούς.
Αν κερδίζονταν οι πόλεμοι μόνο με την τεχνολογική υπεροχή θα επεκτείνονταν ανεξέλεγκτα και η κοινή γνώμη θα συνήθιζε με την ιδέα των αστραπιαίων προληπτικών πολέμων με τις ‘’χειρουργικές’’ καταστροφές και τα λίγα θύματα. Αντ’ αυτού είδαμε να κερδίζονται σε πρώτη φάση πόλεμοι και στη συνέχεια να αιμορραγούν για δεκαετίες μέχρι και τη συντριβή των μεγάλων και ισχυρών τεχνολογικά δυνάμεων.
Στην Ουκρανία, πρόσφατα, κερδήθηκε από πλευράς Ρώσων ο πόλεμος στον κάμπο και χρονοτριβεί με μεγάλες απώλειες στους κατοικημένους τόπους λόγω ισχυρής βούλησης των κατοίκων και καλής χρήσης της απλοποιημένης δυτικής υψηλής τεχνολογίας.
Η βούληση σαν πλεονέκτημα
Η τεχνολογία προσφέρεται αφειδώς. Η βούληση όμως δεν είναι εύκολο να αποκτηθεί. Θέλει ισχυρό εσωτερικό μέτωπο, ιδεολογική κατάρτιση, ελευθερία κινήσεων από κάτω και συγκεκριμένη κατεύθυνση από πάνω.
Η στρατιωτική προετοιμασία είναι παρόμοια με την πολιτική. Θέλουν και οι δυο καλή προετοιμασία, σχέδιο και συμμετοχή των μαζών. Η εποχή της μονοκρατορίας των ειδικών παρήλθε. Δεν μπορούν να κάνουν τίποτα μόνοι τους. Θυμηθείτε τους περίφημους οικονομολόγους που δεν πρόβλεψαν καμία οικονομική κρίση. Τους στρατηγούς του Α’ Π.Π. που πολεμούσαν πέντε χρόνια στην ίδια περιοχή.
Τα αδιέξοδα στους σύγχρονους πολέμους έδειξαν ότι μόνο η τεχνολογία ή τα καλύτερα σχέδια των στρατηγών δεν αρκούν.
Οι μάζες έχουν πλέον μόρφωση αλλά δεν έχουν ακόμη τη βούληση να διεκδικήσουν τη συμμετοχή στις αποφάσεις και στα κέρδη.
Μπαίνουν οι μάζες στο προσκήνιο στον πόλεμο και στην ειρήνη ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιήσουν οι ίδιες, σαν προϊόν ανάγκης της εποχής. Αυτό που τους προσφέρθηκε και το αρνήθηκαν, έρχεται από μόνο του. Σαν προϊόν ωρίμανσης περισσότερο παρά διεκδίκησης.
Τα χαρακτηριστικά της εποχής καθορίζουν το περιβάλλον. Το περιβάλλον επηρεάζει την πορεία των ανθρώπων. Τίποτα όμως δεν γίνεται από μόνο του.
(Ο Νίκος Τόσκας είναι πρώην υπουργός και υποστράτηγος ε.α.)