«Όταν ο ήλιος του πολιτισμού είναι χαμηλά στον ορίζοντα, ακόμα και οι νάνοι ρίχνουν μεγάλες σκιές» έλεγε ο σημαντικός αυστριακός συγγραφέας Καρλ Κράους.
Στις 2 Νοεμβρίου 2022 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης έλαβε χώρα μια τελετή, που δυστυχώς φαίνεται ότι θα μείνει στην ιστορία του τόπου ως «μνημείο» πολιτιστικής υποχώρησης (sic). Αναφερόμαστε στα εγκαίνια της έκθεσης «Γυρισμός. Κυκλαδικοί θησαυροί στο ταξίδι της επιστροφής» με τις 15 από τις 161 κυκλαδικές αρχαιότητες της διαβόητης συλλογής Στερν που «επαναπατρίζονται». Η ενασχόλησή μας με το συγκεκριμένο θέμα δεν γίνεται για να υπονομεύσουμε την όποια προσπάθεια πραγματικής επιστροφής ελληνικών αρχαιοτήτων στον τόπο που δημιουργήθηκαν, αλλά να κρούσουμε τον κώδωνα του κινδύνου ότι τέτοιου είδους πρακτικές, όπως αυτή του υπουργείου Πολιτισμού, μπορούν να γεννήσουν περισσότερα προβλήματα από αυτά που υποτίθεται ότι θεραπεύουν.
Προσπερνώντας τις κωμικοτραγικές εικόνες με κυκλαδικά ειδώλια (αντίγραφα) να στέκονται εν μέσω κεριών και «μεζέδων», αυτό που οφείλει όλους μας να μας προβληματίσει είναι πρώτον η αναγραφή σε πολλά από αυτά «άνευ προέλευσης», ενώ υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες ότι αποτελούν προϊόντα αρχαιοκαπηλείας, με πιο εμβληματική περίπτωση το ειδώλιο 138 της Συλλογής Στερν, το οποίο αποτελεί αντικείμενο λαθρανασκαφής και σύμφωνα με τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων ανήκει στον θησαυρό της Κέρου. Αυτό το προηγούμενο που δημιουργείται δίνει θάρρος στους ανά τον κόσμο και στους καθ’ ημάς αρχαιοκάπηλους ή αποδέκτες προϊόντων αρχαιοκαπηλείας να «νομιμοποιήσουν» τις πράξεις τους, μέσω της αναγραφής του ονόματός τους στις συλλογές.
Δεύτερον, και αφού άκουσα προσεκτικά τον διαπρεπή Έλληνα αρχαιολόγο Γιάννη Χαμηλάκη στην εκπομπή της Ναταλί Χατζηαντωνίου στο ραδιοφωνικό σταθμό «Στο Κόκκινο 105,5», κάποιες από αυτές τις αρχαιότητες μπορεί να είναι κίβδηλες, αφού από τη μια δεν έχει ερευνηθεί σχολαστικά η αυθεντικότητά τους και από την άλλη είναι γνωστές οι περιπτώσεις «ειδικών» που στο πλαίσιο ανάθεσης έργου από συλλέκτες, που αυθεντικοποιούν αρχαιότητες. Μάλιστα, όπως ανέφερε ο σημαντικός Έλληνας αρχαιολόγος και πανεπιστημιακός, δεν ζητήθηκε η συνδρομή ειδικών στα κυκλαδικά ειδώλια, ενώ πολλά από τα κίβδηλα φτιάχνονται από τα ίδια τοπικά υλικά με τα αυθεντικά, γεγονός που καθιστά δύσκολη την ταυτοποίησή τους.
Τρίτον και εξίσου σημαντικό είναι ότι δεν μιλάμε για πραγματική επιστροφή στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης αφούoι δεκαπέντε αρχαιότητες που εκτίθενται στο Κυκλαδικής θα επιστραφούν στο Met το 2023 για μια δεκαετία, στο τέλος της οποίας και ανά πενταετία μπορούν να επιστρέφουν στην Ελλάδα 15 αρχαιότητες της συλλογής και θα παρουσιάζονται σε ελληνικά μουσεία. Επιπλέον, θα βρίσκονται στο Metτουλάχιστον για μια εικοσιπενταετία από το 2024, δηλαδή έως το 2049, ενώ η παραχώρηση μπορεί να ανανεωθεί για 25 ακόμη χρόνια. Δηλαδή μια συμφωνία και ένα καθεστώς που, ανεξαρτήτως αν αναφέρεται η «κυριότητα» του ελληνικού κράτους, κατά τη γνώμη μας αποδυναμώνει σε διεθνές επίπεδο και όποιες άλλες διεκδικήσεις μας για επιστροφές ελληνικών αρχαιοτήτων, όπως την εμβληματικότερη όλων, την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα…
(Ο Δημήτρης Στεμπίλης είναι δημοσιογράφος και ιστορικός)