Οι γυναικοκτονίες δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Εμφανίζονται σε ολόκληρο τον κόσμο και αποτελούν την πιο ακραία μορφή έμφυλης βίας, η οποία σχετίζεται με την πατριαρχία και την τοξική αρρενωπότητα. Οι έρευνες καταδεικνύουν ότι το ποσοστό των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας που πεθαίνουν στα χέρια νυν ή πρώην ερωτικών συντρόφων/συζύγων είναι περίπου το ίδιο υψηλό με το ποσοστό των γυναικών που πεθαίνουν από καρκίνο. Η έμφυλη βία αποτελεί μάστιγα και η αποτελεσματική αντιμετώπισή της απαιτεί πολιτική βούληση και αποφασιστικότητα.
Είναι καιρός να σταματήσουμε απλώς να καταγράφουμε τον διαρκώς αυξανόμενο αριθμό των γυναικών θυμάτων και να αρχίσουμε να καταγράφουμε τις υφιστάμενες πολιτικές, να τις αξιολογούμε, να αναστοχαζόμαστε πάνω σε αυτές, να εξετάζουμε καλές πρακτικές, να εκσυγχρονίζουμε τα μέσα και τους τρόπους παρέμβασης.
Δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει τα χρόνια διακυβέρνησης από τη ΝΔ. Αντ’ αυτού, δομές έχουν συρρικνωθεί, άλλες βρίσκονται σε προσωρινή(;) αναστολή και άλλες υπολειτουργούν.
Χαρακτηριστικό και συνάμα τραγικό παράδειγμα της κυβερνητικής αδιαφορίας αποτελεί η περίπτωση του καταφυγίου θυμάτων εμπορίας και διακίνησης ανθρώπων (επίσημη ονομασία «ξενώνας επείγουσας φιλοξενίας»), που λειτουργούσε από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΚΚΑ), εποπτευόμενο φορέα του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων. Η συγκεκριμένη δομή διέφερε από τις άλλες, καθώς τα θύματα φιλοξενούνταν αμέσως μετά τον εντοπισμό τους από τις αστυνομικές αρχές, χωρίς τη διενέργεια ιατρικών εξετάσεων που απαιτείται στους ξενώνες και με παράκαμψη γραφειοκρατικών διαδικασιών που θα καθυστερούσαν τη φιλοξενία. Ο τόπος του καταφυγίου ήταν μυστικός και κατά τη φιλοξενία των ωφελουμένων λαμβάνονταν αυστηρά μέτρα προστασίας. Με την έναρξη της πανδημίας covid-19 και την επιβολή περιοριστικών μέτρων, το ΔΣ του ΕΚΚΑ –του οποίου προέδρευα– αναγκάστηκε να θέσει το καταφύγιο σε προσωρινή αναστολή, εξαιτίας της υποστελέχωσης του φορέα και της απαραίτητης ανακατανομής του προσωπικού για την εξασφάλιση της λειτουργίας των δομών φιλοξενίας, κυρίως όμως εξαιτίας του αναίτιου, αδικαιολόγητου και ανεύθυνου αποκλεισμού του ΕΚΚΑ από τις προνοιακές δομές που θα ενισχύονταν με έκτακτο προσωπικό για να αντιμετωπίσουν την υγειονομική κρίση.
Δυστυχώς, το καταφύγιο δεν επαναλειτούργησε, παρά τις συνεχείς οχλήσεις προς την αρμόδια υφυπουργό, ζήτημα για το οποίο βουλευτές των κομμάτων της αντιπολίτευσης κατέθεσαν επίκαιρες ερωτήσεις. Η αρμόδια υφυπουργός, κ. Δόμνα Μιχαηλίδου, ουδέποτε απάντησε επαρκώς για την εξαίρεση αυτή.
Το ΕΚΚΑ λειτουργεί σήμερα δύο ξενώνες, σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, οι οποίοι παρέχουν προσωρινή φιλοξενία σε γυναίκες θύματα έμφυλης/ενδοοικογενειακής βίας, καθώς και στα ανήλικα παιδιά τους. Ωστόσο, τα κτίρια αυτά χρειάζονται επειγόντως ανακαίνιση. Πολλά δωμάτια παραμένουν κλειστά, γιατί έχουν χαρακτηριστεί ακατάλληλα για φιλοξενία, με αποτέλεσμα να μην αξιοποιείται πλήρως η δυναμικότητά τους.
Τα περιοριστικά μέτρα για την ανάσχεση της πανδημίας έφεραν τις παραδοσιακές υπηρεσίες αντιμέτωπες με μια σειρά από προκλήσεις. Με πρωτοβουλία της τότε διοίκησης του ΕΚΚΑ δημιουργήθηκε στην πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης «Facebook» μια σελίδα με την ονομασία «Helpida» (https://www.facebook.com/ekka.helpida), προκειμένου να διασφαλιστεί η πρόσβαση των γυναικών θυμάτων έμφυλης/ενδοοικογενειακής βίας στις υποστηρικτικές υπηρεσίες. Μέσω γραπτών μηνυμάτων (text messaging) οι γυναίκες λάμβαναν καθοδήγηση και συναισθηματική υποστήριξη από τους συμβούλους της γραμμής 197, μια και ο κατ’ οίκον περιορισμός (καραντίνα) με τους κακοποιητές τους δυσχέραινε την επικοινωνία τους με τηλεφωνικές γραμμές άμεσης βοήθειας (helplines). Δυστυχώς, η υπηρεσία αυτή, η οποία αποτελούσε καλή πρακτική και θα μπορούσε να προσαρμοστεί στις συνθήκες της μετα-covid εποχής, δεν απευθύνεται πλέον σε αυτή την ομάδα-στόχο, αλλά έχει μετατραπεί σε σελίδα πληροφόρησης για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες γενικά, υπηρεσία που παρέχει ήδη η επίσημη σελίδα του ΕΚΚΑ (https://www.facebook.com/EKKA.org).
Το παραπάνω κενό κλήθηκε να καλύψει για ακόμα μια φορά η κοινωνία των πολιτών. Τα τελευταία χρόνια μη κυβερνητικές οργανώσεις, αναγνωρίζοντας το έλλειμμα σε στεγαστικές δομές και καινοτόμες υπηρεσίες που να απευθύνονται σε γυναίκες θύματα έμφυλης/ενδοοικογενειακής βίας και σε μητέρες θύματα με παιδιά, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Για παράδειγμα, η Ενδιάμεση Δομή Φιλοξενίας Γυναικών σε Επισφάλεια «Ραμόνα» των Γιατρών του Κόσμου φιλοξενεί άμεσα τη γυναίκα σε κίνδυνο, μέχρι την εισαγωγή της στην κατάλληλη δομή για θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Επίσης, η οργάνωση ΔΙΟΤΙΜΑ λειτουργεί μια ηλεκτρονική υπηρεσία υποστήριξης (Help Desk), όπου η ωφελούμενη μπορεί να συνομιλήσει με γραπτά μηνύματα (chat) με εξιδεικευμένες επαγγελματίες.
Η κυβέρνηση δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί τις υπάρχουσες δομές, πόσο μάλλον να αναπτύξει νέες, καινοτόμες υπηρεσίες. Στις 8 Μαρτίου 2022, Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, ο ίδιος ο πρωθυπουργός εξήγγειλε από το βήμα της Βουλής το «Κουμπί Πανικού» (Panic Button): «Σύντομα, μάλιστα, με τη βοήθεια της έξυπνης τεχνολογίας και με τη συνεργασία της … (όνομα ιδιωτικής εταιρείας κινητής τηλεφωνίας) μια εφαρμογή θα επιτρέπει στη γυναίκα που κινδυνεύει να ζητά βοήθεια με το πάτημα ενός κουμπιού στο κινητό της». Δέκα μήνες αργότερα, δεν υπάρχει κανένα κουμπί για να πατήσει μια γυναίκα της οποίας η ζωή βρίσκεται σε κίνδυνο. Δέκα μήνες μετά, ο κατάλογος των γυναικοκτονιών μακραίνει και η κυβέρνηση βρίσκεται στη θέση του άπραγου παρατηρητή.
Το ΠΑΣΟΚ - Κίνημα Αλλαγής έχει επανειλημμένως αναδείξει την ανάγκη άμεσης εφαρμογής μιας ολοκληρωμένης δέσμης πολιτικών και μέτρων παρέμβασης. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποιες προτάσεις, οι οποίες αναπτύσσονται σε πέντε πυλώνες:
Α. Νομική κατοχύρωση (νομική αναγνώριση του όρου «γυναικοκτονία», διασφάλιση της άμεσης απόκρισης των διωκτικών και δικαστικών αρχών με γνώμονα την ασφάλεια και την προστασία της ζωής των θυμάτων και των παιδιών τους και επιτάχυνση της διαδικασίας απονομής δικαιοσύνης, διαμόρφωση μιας φιλικής προς τα θύματα δικαιοσύνης κ.ά.)
Β. Οικονομική ενίσχυση (οικονομική ενίσχυση των θυμάτων που δεν μπορούν να βγουν από μια κακοποιητική σχέση λόγω έλλειψης πόρων κ.ά.)
Γ. Ψυχοκοινωνική αποκατάσταση (σχεδιασμός και υλοποίηση ειδικών θεραπευτικών προγραμμάτων τόσο για τα θύματα όσο και για τους θύτες, καθώς και προγραμμάτων επανορθωτικής δικαιοσύνης, εφαρμογή του μοντέλου μετατόπισης εργασιακών καθηκόντων με την ανάδειξη του κεντρικού ρόλου των ίδιων των επιζησασών στις θεραπευτικές διαδικασίες κ.ά).
Δ. Αναβάθμιση δομών και υπηρεσιών (αύξηση και ενίσχυση των δημόσιων δομών με ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους, χαρτογράφηση των υφιστάμενων υπηρεσιών και ηλεκτρονική διασύνδεσή τους με άλλες δομές πρόνοιας, π.χ. μέσω του www.e-pronoia.gr, ανάπτυξη νέων δομών επείγουσας ανταπόκρισης κατά το πρότυπο των Domestic Abuse One Stop Shops με την παροχή σχεδόν όλων των υπηρεσιών άμεσα στο ίδιο κτίριο και καινοτόμων υπηρεσιών υποστήριξης, όπως οι υπηρεσίες συνομιλίας μέσω γραπτών μηνυμάτων, οι οποίες θα προσφέρονται παράλληλα με τις τηλεφωνικές γραμμές άμεσης βοήθειας κ.ά.).
Ε. Εκπαίδευση - Ευαισθητοποίηση (εκπαίδευση των επαγγελματιών που έρχονται σε πρώτη επαφή με τα θύματα, ώστε να είναι σε θέση να διακρίνουν τα σημάδια κακοποίησης και να καλούν τις Αρχές αυτοβούλως ή σε μυστική συνεννόηση με το θύμα, εκστρατείες κοινωνικής ευαισθητοποίησης, σχολικά προγράμματα σεξουαλικής αγωγής και διαπροσωπικών σχέσεων κ.ά.).
Στη Λατινική Αμερική εισήχθη, παράλληλα με τον όρο «femicidio» (γυναικοκτονία), η λέξη «feminicidio», προκειμένου να αποτυπωθεί το στοιχείο της ατιμωρησίας και της θεσμικής βίας λόγω έλλειψης λογοδοσίας και ανεπαρκούς απόκρισης του κράτους στην περίπτωση τέτοιων εγκλημάτων. Εάν οι υπηρεσίες δεν έχουν υιοθετήσει μια «θυματοκεντρική προσέγγιση», μπορεί να επανατραυματίσουν το θύμα και να οδηγήσουν σε αυτό που ονομάζεται «δευτερογενής θυματοποίηση». Και αυτή τη φορά ο κακοποιητής είναι το ίδιο το κράτος. Την προστασία του θύματος δεν την εξασφαλίζει αποκλειστικά και μόνο η ύπαρξη μηχανισμών παρέμβασης, αλλά και το είδος και τα χαρακτηριστικά των διαδικασιών, των πρακτικών και των ίδιων των παρόχων βοήθειας. Η κρατική μέριμνα πρέπει να χαρακτηρίζεται από το τρίπτυχο «ενσυναίσθηση-σεβασμός-συμπόνια». Μόνο αν καταφέρουμε να δημιουργήσουμε «συμπονετικές υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας» θα μπορούμε να μιλάμε για ανάληψη από το κράτος της ευθύνης του απέναντι στα θύματα και μόνο αν καταφέρουμε να εφαρμόσουμε προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης της έμφυλης βίας με αποτελεσματικότητα θα μπορούμε να μιλάμε για ανάληψη από το κράτος της ευθύνης του απέναντι στις γυναίκες.
(Ο Χρυσοβαλάντης Παπαθανασίου, είναι Αν. Γραμματέας Τομέα Κοινωνικής Ένταξης & Συνοχής (Πρόνοιας) ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ, τ. πρόεδρος ΕΚΚΑ)
