Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα υγείας και ασφάλειας στην εργασία (28 Απριλίου) είναι προφανής η ανάγκη, ιδίως σήμερα, υπό το πρίσμα της έκτακτης παγκόσμιας συγκυρίας, να αναδειχθεί εμπράκτως σε ύψιστη προτεραιότητα η διασφάλιση ενός αξιοπρεπούς εργασιακού περιβάλλοντος με βασικούς άξονες το δίπτυχο: υγεία-ασφάλεια στην εργασία όχι μόνο για την παρούσα περίοδο υγειονομικής κρίσης, αλλά και για την επόμενη μέρα.
Άλλωστε το αναμφισβήτητα μεγάλο κόστος εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών, ανεξάρτητα από στατιστικές αναλύσεις, είναι συχνά δυσαναπλήρωτο και σε γενικές γραμμές ανυπολόγιστο, αν ληφθεί υπόψη ότι ένα ποσοστό τους δεν δηλώνεται καν, ενώ η απόδειξή τους -ιδίως των επαγγελματικών ασθενειών- δεν είναι πάντα ευχερής …
Η βελτίωση των όρων εργασίας των εργαζομένων συνδέεται αναπόσπαστα με την καθημερινή αποτελεσματική προστασία της σωματικής και ψυχικής υγείας τους , αλλά και με τη συμφιλίωση επαγγελματικής και προσωπικής – οικογενειακής ζωής κάθε εργαζόμενου σε ένα δυσχερές παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, μετά και από την παρούσα υγειονομική κρίση. Ήδη με την Οδηγία 2019/1152 ΕΕ αναδεικνύεται ρητά η ανάγκη για διαφανείς και προβλέψιμους όρους εργασίας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεδομένου μάλιστα ότι το φαινόμενο απασχόλησης στην άτυπη οικονομία, συχνά υπό αντίξοες με όρους υγιεινής και ασφάλειας συνθήκες, είναι υπαρκτό όχι μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα ,ιδίως στην περίοδο γης πανδημίας, παρά τις προσπάθειες που γίνονται για την εξάλειψη του.
Σε εθνικό επίπεδο ο ρόλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ, www.elinyae.gr) είναι κομβικός, λαμβανομένου υπόψη ότι στον φορέα αυτόν εκπροσωπούνται βασικοί κοινωνικοί εταίροι (εκπρόσωποι εργοδοτών και εργαζομένων).Η συμβολή του Ινστιτούτου αυτού ιδίως στο καίριο ζήτημα της πρόληψης είναι θετική. Προέχει βεβαίως η ενίσχυση και αποτελεσματική λειτουργία των σχετικών ελεγκτικών μηχανισμών (όπως το Σώμα Επιθεωρητών Εργασίας-ΣΕΠΕ), αλλά και η μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη αξιοποίηση θεσμικών οργάνων , όπως οι γιατροί εργασίας και οι τεχνικοί ασφάλειας, που εντάσσονται στην αναγκαία νέα εθνική στρατηγική για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία με πρόταγμα την αποδοχή ότι η υγεία και η ασφάλεια της εργασίας θεμελιώδη κοινωνικά αγαθά που υπηρετούν ,πέραν των άλλων, το δημόσιο συμφέρον. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, επίβλεψη, εφαρμογή του κανονιστικού πλαισίου (βλ. ενδεικτικά Ν. 1568/1985, Ν.3850/2010, Οδηγία 89/391/ΕΕ) αλληλεπιδρούν εκ των πραγμάτων με στόχο την βελτίωση του λειτουργικού πλαισίου τόσο της υγείας όσο και της ασφάλειας στην εργασία προς αποφυγή εργατικών ατυχημάτων (βλ.ιδιως Ν.551/1915, Α.Ν. 1846/1951 όπως ισχύουν σήμερα) και επαγγελματικών ασθενειών (βλ. ιδίως Π.Δ. 41/2012) που έχουν πολύπλευρο κόστος : για εργαζόμενους, εργοδότες αλλά και γενικότερα για το κοινωνικό σύνολο. Σε επίπεδο ΕΕ ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία (EU-OSHA: www.osha.eu) με έδρα το Μπιλμπάο της Ισπανίας παράγει επίσης σημαντικό έργο με συστηματική συλλογή και ανάλυση σχετικών δεδομένων. Αναφορικά με την σχετική ερευνητική δραστηριότητα, ως καλή πρακτική επισημαίνεται ενδεικτικά ,μεταξύ άλλων, η λειτουργία του φημισμένου Ινστιτούτου ( σε θέματα ιδίως πρόληψης στην υγεία)Robert Koch στη Γερμανία(www.rki.de). Ανάμεσα στις πολλές επίκαιρες έρευνες του Ινστιτούτου και πριν και στη διάρκεια της πανδημίας, αξίζει ιδιαίτερης μνείας η συνάρτηση του επιπέδου υγείας των ατόμων με την κοινωνική-οικονομική θέση τους με έμφαση στο εργασιακό περιβάλλον τους, το μορφωτικό επίπεδό τους κλπ.
Ειδικά ως προς τον ιό SARS-COV-2 η ένταξή του στους παράγοντες βιολογικού κινδύνου είναι μια θετική εξέλιξη (βλ. Π.Δ. 120/2020 σε συμμόρφωση με Οδηγία 2000/54/ΕΚ, όπως τροποποιήθηκε με Οδηγία 2019/ 1833/ΕΕ και Οδηγία 2020/739/ΕΕ). Πλέον έχει ανοίξει η συζήτηση διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας για να εξεταστεί η δυνατότητα να θεωρηθεί η νόσος από αυτόν τον ιό (COVID 19) ως επαγγελματική ασθένεια, τουλάχιστον στον υγειονομικό κλάδο. Πάντως, ευρύτερα, η σύσταση και λειτουργία εξειδικευμένου φορέα για την εκτίμηση (και ασφάλιση) επαγγελματικών ασθενειών και εργατικών ατυχημάτων, που έχει θεσμοθετηθεί σε άλλες χώρες της ΕΕ, είναι μια επιλογή που αξίζει ενδελεχούς μελέτης.
Βεβαίως και η ενίσχυση της πρόληψης θα είναι ευεργετική, αν συνδυαστεί με την αντίληψη ότι η προστασία της υγείας και ασφάλειας στην εργασία δεν είναι επιβάρυνση, αλλά επένδυση με πολλαπλασιαστικά οφέλη. Άλλωστε οι κίνδυνοι είναι πολλαπλοί (χημικοί, φυσικοί, βιολογικοί, ψυχοκοινωνικοί κ.α.) και μεταλλάσσονται στη πορεία του χρόνου με την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας που αναδιατάσσει ριζικά το τοπίο του εργασιακού περιβάλλοντος. Γι αυτό η εκτίμηση των επαγγελματικών κινδύνων πρέπει να γίνεται συστηματικά και ολοκληρωμένα, προσαρμοσμένη στα νεότερα ανά χρονική περίοδο δεδομένα. Επιπλέον, οι απασχολούμενοι και οι μικρές η μεσαίες επιχειρήσεις, ιδίως αυτές οικογενειακού χαρακτήρα, χρήζουν μεγαλύτερης προσοχής και μέριμνας ως προς την τήρηση των κανόνων υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας, αφού στις μεγάλες επιχειρήσεις τα ποσοστά συμμόρφωσης είναι σαφώς μεγαλύτερα διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας.
Μια καλή πρακτική στο κρίσιμο ζήτημα της βελτίωσης των εργασιακών συνθηκών ,που επηρεάζει και την κατάσταση υγείας, προέρχεται από τη Γαλλία. Πρόκειται για τον επίσημο φορέα της χώρας με αποστολή τη βελτίωση των όρων εργασίας (Agencenationalepour l ' ameliorationdesconditions de travail- www.anact.fr).Οφορέας αυτός διαθέτει και περιφερειακές δομές ,ενώ αναπτύσσει αξιόλογη και συστηματικά ανανεωνόμενη δραστηριότητα σε διάφορες θεματικές ενότητες μεταξύ των οποίων η τηλεργασία, η υγιεινή και ασφάλεια στην εργασία, η εργονομία, οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Ανάλογες πρακτικές έχουν υποστηριχθεί επί σειρά ετών, μεταξύ άλλων , στις σκανδιναβικές χώρες, τον Καναδά, τη ΝέαΖηλανδία. Σε επίπεδο ΕΕ ο αντίστοιχος ρόλος έχει αναληφθεί , μεταξύ άλλων, από το Eurofound (www.eurofound.eu) το οποίο μπορεί να συμβάλλει στην επικαιροποίηση και ανάλυση των στοιχείων που αφορούν τις συνθήκες εργασίας στα κράτη μέλη της ΕΕ, μεταξύ των οποίων και η χώρα μας. Βέβαια η ουσιαστική βελτίωση των όρων εργασίας σε ένα έντονα ανταγωνιστικό και ταχύτατα μεταβαλλόμενο οικονομικό περιβάλλον παραμένει ζητούμενο σε παγκόσμια κλίμακα.
Ειδικά ως προς το μέλλον της τηλεργασίας , που εξαπλώθηκε και στη χώρα μας στη περίοδο της πανδημίας και αναμένεται να διατηρηθεί και στο μέλλον, η τεχνογνωσία διεθνών οργανισμών , όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO, www.ilo.org)είναι κομβικής σημασίας. Στο πλαίσιο της ενωσιακής και διεθνούς τεχνογνωσίας το δικαίωμα αποσύνδεσης (droit a la de connexion) , μπορεί να αποτελέσει καταλύτη για τη προστασία της υγείας, αλλά και να συνδράμει στη δίκαιη και ισορροπημένη ανάπτυξη συστημάτων τηλεργασίας σε εθελοντική βάση, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη (π.χ αύξηση παραγωγικότητας, μείωση λειτουργικού κόστους) και να περιοριστούν οι τυχόν παρενέργειες σε βάρος των εργαζομένων.(π.χ. εντατικοποίηση εργασίας, κίνδυνος απομόνωσης).Στη Γαλλία , για παράδειγμα, από 1-1-2017 εφαρμόζεται σχετική νομοθεσία που προτάσσει τη διαδικασία διαβούλευσης μεταξύ των μερών κατά κανόνα σε επιχειρήσεις με προσωπικό άνω των 50 ατόμων, αν και δεν έχει θεσπιστεί νομοθετικά ένα πλήρως δεσμευτικό σχετικό δικαίωμα στην αποσύνδεση.(ανάλογες πρακτικές αναπτύσσονται και σε άλλες χώρες όπως η Ιταλία). Επιπλέον ήδη στη Γερμανία έχει ξεκινήσει από τη περασμένη χρονιά και συνεχίζεται η συζήτηση για τη νομοθετική πρόβλεψη ενός δικαιώματος σε τηλεργασία.
Προφανώς σε ζητήματα, όπως η τηλεργασία , οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν να συνδράμουν καθοριστικά στη θέσπιση ενός λειτουργικού και κοινωνικά δίκαιου ρυθμιστικού πεδίου, κατ΄ εφαρμογήν και της σχετικής Ευρωπαϊκής Συμφωνίας - Πλαισίου του 2002 , η οποία έχει ενσωματωθεί στο εθνικό μας δίκαιο με την ΕΓΣΣΕ 2006-2007 (Παράρτημα Β) και τη διάταξη άρθρ. 5 Ν.3846/2010, σε συνδυασμό και με την Ευρωπαϊκή συμφωνία πλαίσιο μεταξύ των κοινωνικών εταίρων έτους 2020 για την ψηφιοποίηση, αλλά και με σχετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις αρχές 2021 (αν και σε αυτό το ψήφισμα προβλέπεται μεταβατική περίοδος 3 ετών, οπότε συνιστάται η επίτευξη ενός κοινά αποδεκτού ελάχιστου επιπέδου προστασίας για το διάστημα αυτό).Ο εθελοντικός χαρακτήρας, το δικαίωμα αποσύνδεσης, ο συστηματικός έλεγχος όλων των μισθολογικών και θεσμικών όρων εργασίας(π.χ. μισθοί, πλήρης κάλυψη κόστους τηλεργασίας από εργοδότη, ωράρια, άδειες, υγιεινή και ασφάλεια εργασίας, προστασία προσωπικών δεδομένων), η αρμονική συνύπαρξη επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής είναι θεμέλιοι λίθοι μιας σύγχρονης ρύθμισης, είτε ως διάταξη νόμου είτε ως συλλογική συμφωνία.
Εν συνεχεία η αποτελεσματική επίβλεψη λειτουργίας του σχετικού πλαισίου στη πράξη (π.χ. με πρόβλεψη υπεύθυνου τηλεργασίας κατά το πρότυπο του υπεύθυνου προστασίας προσωπικών δεδομένων), είναι εξίσου σημαντική, ώστε αφενός να διασφαλιστεί ένα ικανοποιητικό , υγιές και ασφαλές εργασιακό περιβάλλον και αφετέρου να επιχειρηθεί αύξηση ποιοτικών και βιώσιμων θέσεων εργασίας, με όρους υγιούς ανταγωνισμού, καινοτομίας , φιλικού επιχειρηματικού κλίματος με έμφαση και στις μικρομεσαίες καθώς και στις αναφυόμενες επιχειρήσεις (startups). Ταυτόχρονα είναι επιτακτική, εν προκειμένω, η ανάγκη στήριξης των γυναικών, προστασίας των νέων και ιδίως των ανήλικων, αλλά και γενικότερα ευπαθών η ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (όπως ΑΜΕΑ),καθώς και ενίσχυσης της περιφερειακής ανάπτυξης (ιδίως σε απομακρυσμένες ορεινές η νησιωτικές περιοχές της χώρας).
Εν προκειμένω λοιπόν, ένα ευφυές Παρατηρητήριο Τηλεργασίας, αλλά και ευρύτερα Εργασιακού Περιβάλλοντος σε συνδυασμό με έναν κοινής αποδοχής Κώδικα Δεοντολογίας, θα μπορούσαν να συντελέσουν στη βελτίωση του όλου πλαισίου διορθώνοντας ατέλειες η προβλήματα στη γέννηση τους. Η αξιοποίηση της δεδομένης ψηφιακής αναβάθμισης που συντελείται και στη χώρα μας μπορεί να διευκολύνει ,σε συνδυασμό με την περαιτέρω βελτίωση των υποδομών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών (π.χ. γρήγορο και ασφαλές Ιnternet) , για την επίτευξη ενός φιλικότερου στη χρήση του πλαισίου τηλεργασίας και ευρύτερα εργασιακού περιβάλλοντος. Ασφαλώς η εξέταση ορθολογικών κινήτρων και διευκολύνσεων για την εισαγωγή και ανάπτυξη κατάλληλων ανά επιχείρηση η κλάδο συστημάτων τηλεργασίας θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο του σχετικού διαλόγου. ‘Άλλωστε η εμπειρία αυτού του διαλόγου θα συμβάλλει στην καλλιέργεια μιας ευφυούς και ανθρωποκεντρικής ψηφιακής κουλτούρας με σεβασμό της ηθικής της τεχνητής νοημοσύνης ( AI ethics) ως σημείο αναφοράς για την προσέγγιση και άλλων σημαντικών τεχνολογικών εξελίξεων, όπως η ρομποτική. Σε κάθε περίπτωση η τεχνητή νοημοσύνη επιφέρει κοσμογονικές αλλαγές, αλλά δεν πρέπει να παραγνωριστεί και ο ρόλος της συναισθηματικής νοημοσύνης, ιδίως ως προς την εμπέδωση κοινωνικών αξιών, όπως η αλληλεγγύη, η ομαδικότητα, η σωματική και ψυχική ευεξία, η πρωτότυπη δημιουργικότητα, η δικαιοσύνη.
Συμπερασματικά, οι καλές πρακτικές εθνικών , ενωσιακών η διεθνών οργανισμών με την αναγκαία δημιουργική προσαρμογή στην εγχώρια αγορά εργασίας αποτελούν κομβικό στοιχείο ενός συστηματικού, αξιόπιστου και τεκμηριωμένου κοινωνικού διαλόγου με ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων για την τηλεργασία και γενικότερα για το σύγχρονο και διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον της εργασίας , με απώτερη επιδίωξη την ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών εργασίας των εργαζομένων του ιδιωτικού, αλλά και του δημοσίου τομέα με έμφαση στην προάσπιση της υγείας και ασφάλειας τους στη καθημερινή πράξη. Η ολιστική προσέγγιση με αξιοποίηση πορισμάτων ερευνών από διάφορους επιστημονικούς κλάδους (νομική, οικονομικά, πληροφορική, κοινωνιολογία, ψυχολογία , στατιστική κλπ.) θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη .Άλλωστε, ιδίως ενόψει της επόμενης μέρας, ένα αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον, το οποίο δεν νοείται χωρίς υγεία και ασφάλεια στην εργασία, μπορεί να συμβάλλει εκ των πραγμάτων και στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, στην προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και στη δίκαιη ανάπτυξη για όλη την κοινωνία, με ανθρώπινο πρόσωπο και κοινωνική ευαισθησία.
Ο Γιώργος Βλασσόπουλος είναι Δικηγόρος - Διδάκτωρ Νομικής , Μέλος Ερευνητικού Εργαστηρίου Κοινωνικής Διοίκησης Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής (ΠΑΔΑ)