«Οι Αμερικανοί, με την αποχώρηση από το Αφγανιστάν, αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι και σε θέση να παίζουν τον ρόλο του παγκόσμιου χωροφύλακα, πολλώ δε μάλλον να ελέγχουν τις εξελίξεις», εκτιμά ο Κωνσταντίνος Φίλης, Εκτελεστικός Διευθυντής του ΙΔΙΣ και Αναλυτής Διεθνών Θεμάτων του Ant1.
«Στην περίπτωση του Αφγανιστάν έχουμε την επιστροφή του δόγματος «Η Αμερική πρώτα»», επισημαίνει ο εκ των κορυφαίων καθηγητών και αναλυτών διεθνών σχέσεων της χώρας (πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Παπαδόπουλος» το νέο του βιβλίο «Διεκδικητικός Πατριωτισμός»), ενώ σημειώνει το διχασμό της Δύσης στο θέμα και την απογοήτευση Βρετανών και ευρωπαίων από τη στάση της Ουάσιγκτον.
Ο Κωνσταντίνος Φίλης υπογραμμίζει ότι το «Ισλαμικό Κράτος του Χορασάν» έχει πλέον το ρόλο του ρυθμιστή των εξελίξεων στο Αφγανιστάν, αναφέρεται στις αντιθέσεις που υπάρχουν στο εσωτερικό των Ταλιμπάν, αλλά και ότι η συνεργασία των Ταλιμπάν με τις Ηνωμένες Πολιτείες για να αντιμετωπίσουν το Ισλαμικό Κράτος τους εκθέτει στα μάτια των ομοϊδεατών τους καθώς δείχνουν ότι συντονίζονται με τον κατακτητή και μεγάλο εχθρό.
Τέλος, αναφέρεται στον αναβαθμισμένο ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή μετά τις εξελίξεις στο Αφγανιστάν, χαρακτηρίζοντας ως μονόδρομο για τον Ερντογάν την προσέγγιση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. «Ο Ερντογάν θα θελήσει να ανταλλάξει τις καλές τους υπηρεσίες (και) στο Αφγανιστάν με τη βελτίωση της εικόνας στις αγορές, της εμπιστοσύνης στους επενδυτές και εν τέλει της ανάταξης της οικονομίας. Χωρίς αυτή, όσο πετυχημένη και αν παρουσιάζεται από την τουρκική ηγεσία η εξωτερική πολιτική, οι επόμενες εκλογές δεν θα κερδηθούν», εκτιμά ο Κωνσταντίνος Φίλης.
-Η αποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών και του ΝΑΤΟ από το Αφγανιστάν τι σηματοδοτεί για την ευρύτερη περιοχή και τον κόσμο κ. Φίλη;
Η ρευστότητα της κατάστασης απαγορεύει εκτιμήσεις, έστω και με βαθμό επισφάλειας. Όμως, υπάρχουν κάποιες αρχικές διαπιστώσεις, που δείχνουν πως οδηγούμαστε σε μία νέα πραγματικότητα στην ευρύτερη περιοχή και παγκοσμίως.
Πρώτον, παγιώνεται η εδώ και σχεδόν 15 χρόνια τάση στο εσωτερικό των ΗΠΑ για απόσυρση ή έστω αποστασιοποίησή τους από πολεμικά μέτωπα και περιοχές μειωμένου ενδιαφέροντος. Οι Αμερικανοί δεν έχουν την πολυτέλεια αλλά και τη διάθεση να σπαταλούν χρήματα και ανθρώπινο κεφάλαιο για ζητήματα που δεν αποτελούν προτεραιότητές τους. Πιθανότατα αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι και σε θέση να παίζουν τον ρόλο του παγκόσμιου χωροφύλακα, πολλώ δε μάλλον να ελέγχουν τις εξελίξεις. Στο Αφγανιστάν κατέληξαν να φερθούν και μάλιστα μέσω ενός συμπαθούς προέδρου με τον κυνισμό του ισχυρού: με το επιχείρημα ότι εξουδετέρωσαν τον τρομοκρατικό κίνδυνο και πως πλέον η εσωτερική τους ασφάλεια είναι τρόπων τινά κατοχυρωμένη, φεύγουν σχεδόν αδιαφορώντας για το χάος που στην παρούσα φάση αφήνουν πίσω τους, κατηγόρησαν και για τη δική τους αποτυχία τις αφγανικές δυνάμεις ασφαλείας (όχι ότι δεν φέρουν τεράστια ευθύνη), αφήνουν στο έλεος των Ταλιμπάν και του «Ισλαμικού Κράτους του Χορασάν» εκατομμύρια Αφγανούς που πίστεψαν στην πρόοδο που πράγματι συντελέστηκε τα τελευταία 20 χρόνια -παρά τα εκτεταμένα φαινόμενα διαφθοράς των φιλοδυτικών κυβερνήσεων- και βέβαια έτσι επιτείνουν την ανασφάλεια των εταίρων τους για το κατά πόσο μπορούν να αισθάνονται προστατευμένοι λόγω της σχέσης μαζί τους.
Δεύτερον, φαίνεται πως τουλάχιστον στην περίπτωση του Αφγανιστάν έχουμε την επιστροφή του δόγματος «Η Αμερική πρώτα». Ενώ οι προσδοκίες για τον πρόεδρο Μπάιντεν ήταν πως θα είναι πιο διαλλακτικός έναντι των εταίρων του και θα συνεννοείται για τα μεγάλα θέματα μαζί τους, εν τέλει προέκυψαν σοβαρές διαφωνίες στο ζήτημα του Αφγανιστάν και τελικά παρά την έκτακτη σύνοδο της G7 δεν προέκυψε συμβιβασμός και συντονισμός. Είναι πάντως εμφανής ο διχασμός της Δύσης και η απογοήτευση Βρετανών και Ευρωπαίων από τους χειρισμούς της Ουάσιγκτον στο αφγανικό ζήτημα. Μοιάζουν κιόλας να θέλουν να την επαναφέρουν σε ένα ρόλο που η Ουάσιγκτον πάντως δεν επιθυμεί να παίξει.
Τρίτον, απόρροια των παραπάνω, περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Κίνα και η Ρωσία επωφελούνται, στον βαθμό βέβαια που δεν θα υποχρεωθούν να εμπλακούν ώστε να αποτρέψουν τη δημιουργία ενός νέου τζιχαντιστικού τρομοκρατικού κινδύνου. Άλλωστε, και οι δύο βρίσκονται στο στόχαστρο αυτού. Προς τούτο, θα πρέπει, όπως και οι ΗΠΑ, να στηριχθούν στις καλές υπηρεσίες που θα προσφέρουν οι Ταλιμπάν.
Εδώ επιτρέψτε μου να σημειώσω πως οι τελευταίοι δεν είναι τόσο ομοιογενείς όσο τους φανταζόμαστε, ούτε είναι σίγουρο, όπως αποδεικνύεται από τις πρώτες μέρες της μετάβασης, ότι θα κατορθώσουν να ελέγξουν την κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας. Και βέβαια ο βαθμός εμπιστοσύνης στις προθέσεις τους είναι χαμηλός. Ούτε είναι εξασφαλισμένο, το αντίθετο, ότι δεν υπάρχουν εντός των Ταλιμπάν ομάδες που ρέπουν προς την εξαγωγή του φονταμτενταλισμού τους ή πως η ηγεσία, ακόμη και αν το επιθυμεί, μπορεί να τις θέσει υπό έλεγχο. Άλλωστε, η ανθεκτικότητα που επέδειξαν τους δίνει πόντους και αυτοπεποίθηση ότι με την επιμονή στις απόψεις τους και τη σύνδεσή τους με τμήμα της αφγανικής κοινωνίας κατάφεραν να επιβιώσουν και να επανακάμψουν. Εκ των μεγαλύτερων κερδισμένων προσώρας είναι το Πακιστάν.
-Και οι χαμένοι;
Οι μεγάλοι χαμένοι βέβαια είναι οι Αφγανοί διότι ακόμη και στο σενάριο οι Ταλιμπάν να μην επιτρέψουν τη μετεξέλιξη του Αφγανιστάν σε άντρο διεθνούς τρομοκρατίας, η ατζέντα τους στο εσωτερικό θα εξωθήσει πολλούς Αφγανούς σε αναζήτηση εναλλακτικών και βέβαια προς την έξοδο. Το 2021 λόγω της επέλασης των Ταλιμπάν και μέχρι την κατάληψη της Καμπούλ είχαν εκτοπιστεί από τις εστίες τους πάνω από 600 χιλιάδες Αφγανοί. Αυτός ο εσωτερικός εκτοπισμός, που ασφαλώς έχει αυξηθεί τις τελευταίες εβδομάδες βάζει πίεση στις γειτονικές χώρες. Οι Ταλιμπάν από την πλευρά τους για να δείξουν ότι υπάρχει μία κανονικότητα διατείνονται ότι θα σφραγίσουν τα σύνορα. Αυτό αποσκοπεί στο να καθησυχάσει και τη Δύση, η οποία φοβάται τυχόν ραγδαία αύξηση των ροών. Δεν είναι όμως μόνο οι Ταλιμπάν αλλά και οι γειτονικές χώρες που δείχνουν αποφασισμένες να αναχαιτίσουν τους περισσότερους από τους Αφγανούς που θα επιχειρήσουν να εισέλθουν σε αυτές. Το Πακιστάν και το Ιράν βρίσκονται σε πρώτο πλάνο και μάλιστα χωρίς να μπορούμε να ελέγξουμε την εγκυρότητα των πληροφοριών, Πακιστανοί αξιωματούχοι ισχυρίζονται ότι τουλάχιστον 10 χιλιάδες Αφγανοί από τα 2,5 εκατομμύρια που βρίσκονται στο Πακιστάν έχουν ήδη επιστρέψει στη χώρα τους.
Όμως, επειδή η ανθρώπινη διάσταση πάντα υπερβαίνει τις υπόλοιπες, ας αναρωτηθούμε πως αισθάνονται σήμερα όσοι Αφγανοί πίστεψαν ότι κάτι ουσιαστικό θα μπορούσε να αλλάξει στη χώρα τους, συνεργάστηκαν με τον συνεπαγόμενο κίνδυνο με τις ξένες δυνάμεις χωρίς να επωφεληθούν όπως οι κυβερνώντες και τώρα καλούνται είτε να υποταχθούν στους Ταλιμπάν είτε να ρισκάρουν τη ζωή τους και της οικογένειάς τους. Τα δε νεαρά κορίτσια (των οποίων το ποσοστό συμμετοχής στην εκπαίδευση αυξήθηκε κατά σχεδόν 75%) αλλά και οι γυναίκες εν γένει βρίσκονται στην πλέον δυσάρεστη θέση και ας προσπαθούν οι Ταλιμπάν να εξωραΐσουν την εικόνα τους.
-Υπάρχει νέος αστάθμητος παράγοντας στη χώρα;
Μετά και τις αιματηρές επιθέσεις στο αεροδρόμιο της Καμπούλ, φαίνεται πως προστίθεται ένας νέος παράγοντας στη σύνθετη εξίσωση και αυτός δεν είναι άλλος από το παρακλάδι του περιώνυμου Ισλαμικού Κράτους που κυριάρχησε σε Ιράκ και Συρία προτού εξουδετερωθεί. Πλέον, το «Ισλαμικό Κράτος του Χορασάν», όπως ονομάζεται, έχει ρόλο ρυθμιστή των εξελίξεων. Η δε στοχοποίηση του «Ισλαμικού Κράτους του Χορασάν» από την Ουάσιγκτον το ισχυροποιεί και βέβαια του δίνει πόντους στη σύγκρουση με τους Ταλιμπάν. Οι τελευταίοι κατηγορούνται ότι συνεργάστηκαν με τον εχθρό και κατακτητή και οι πρώτοι ότι είναι οι αυθεντικοί εκφραστές των φονταμενταλιστικών αρχών. Υπάρχουν βέβαια και άλλες επιμέρους σοβαρές διαφορές μεταξύ τους, αλλά να μη λησμονούμε ότι προέρχονται από την ίδια μήτρα.
Οι Ταλιμπάν έχουν πλέον ένα ακόμη δυσκολότερο του αρχικού έργου μπροστά τους, το γόητρο τους πριν καν αναλάβουν έχει τρωθεί, και το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο από το ότι η επιβίωσή τους στην εξουσία και η πάταξη της απειλής του Ισλαμικού Κράτους περνάει μέσα από τη συνεργασία με τις ΗΠΑ, αλλά αυτή τους εκθέτει στα μάτια των ομοϊδεατών τους ότι συντονίζονται με τον κατακτητή και μεγάλο εχθρό.
Πάντως, η διεθνής κοινότητα είναι καλύτερα προετοιμασμένη και γειτονικές χώρες, όπως Ρωσία και Κίνα, επουδενί δεν θέλουν να δουν θύλακες τζιχαντισμού κοντά στα σύνορα τους. Παρόλα αυτά, οι εξτρεμιστές έχουν κερδίσει τη μάχη των εντυπώσεων, διατεινόμενοι ότι μία ακόμη υπερδύναμη βυθίστηκε στο Αφγανιστάν, όπως η Βρετανική Αυτοκρατορία και η Σοβιετική Ένωση.
-Στο πλαίσιο αυτό προφανώς ενδυναμώνεται ο ρόλος της Τουρκίας…
Αναντίρρητα ναι. Το δηλώνουν εξάλλου οι συνεχείς επαφές ανάμεσα στους αξιωματούχους των δύο χωρών. Παρατηρούμε μία εκατέρωθεν επιθυμία για μετριασμό των αντιπαραθέσεων. Η αυτονόητη ενίσχυση του ρόλου της Τουρκίας, χάρη στη σχετική εμπιστοσύνη που χαρακτηρίζει τις σχέσεις Άγκυρας-Ταλιμπάν, δεν περνάει απαρατήρητη από την Ουάσιγκτον. Το ίδιο και η επιθυμία της Τουρκίας να καλύψει μέρος του κενού που αφήνουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες έτσι και αλλιώς βρίσκονται σε φάση απόσυρσης και αναζήτησης περιφερειακών τοποτηρητών ώστε να μην ελέγχουν τις εξελίξεις Κίνα και Ρωσία. Βέβαια, είναι απορίας άξιο κατά πόσο εμπιστεύονται ότι η Άγκυρα δεν θα κάνει το δικό της παιχνίδι με Πεκίνο και Μόσχα, όπως συστηματικά πράττει εδώ και χρόνια.
Όμως, το πλεονέκτημα της Τουρκίας είναι πως είναι ήδη δραστήρια στην περιοχή και η θρησκευτική διάσταση που της έχει προσδώσει ο Ερντογάν της επιτρέπει να συνεννοείται καλύτερα με αρκετές μουσουλμανικές χώρες. Επίσης, αξιοποίησε τη στρατιωτική της παρουσία στο Αφγανιστάν, όπως κάνει σε κάθε διεθνή αποστολή/επιχείρηση στην οποία συμμετέχει, που συνήθως είναι σε μουσουλμανικές χώρες προκειμένου να εμφανίζεται ως «αδελφή χώρα». Έτσι, αποκτά κάποια ερείσματα και οπωσδήποτε, όπως προαναφέρθηκε, ανέπτυξε διαύλους επικοινωνίας με τους Ταλιμπάν, κάτι που δεν θα μπορούσε να πετύχει αν στην κυβέρνησή της ήταν οι κεμαλιστές. Κατά την πάγια -τουλάχιστον- τα τελευταία χρόνια τακτική θα κινηθεί στο δίπολο ότι η παρουσία της για Ρωσία και Κίνα είναι προτιμότερο από αυτή του ΝΑΤΟ, ενώ στις ΗΠΑ θα «πουλάει» πως θα λειτουργήσει ως αντίβαρο σε Μόσχα και Πεκίνο.
Όμως, η παρούσα κατάσταση ίσως αποτελέσει μίας πρώτης τάξεως ευκαιρία για τον πολύπειρο Ερντογάν, για τον οποίο η προσέγγιση με τις ΗΠΑ είναι μονόδρομος. Όσο και αν δεν το παραδέχεται δημόσια, η συνεχιζόμενα κακή πορεία της τουρκικής οικονομίας δεν του αφήνει μεγάλα περιθώρια. Και θα θελήσει να ανταλλάξει τις καλές τους υπηρεσίες (και) στο Αφγανιστάν με τη βελτίωση της εικόνας στις αγορές, της εμπιστοσύνης στους επενδυτές και εν τέλει της ανάταξης της οικονομίας. Χωρίς αυτή, όσο πετυχημένη και αν παρουσιάζεται από την τουρκική ηγεσία η εξωτερική πολιτική, οι επόμενες εκλογές δεν θα κερδηθούν.
Είναι ενδεικτικό ότι προ ολίγων ημερών, Τούρκοι αξιωματούχοι κατηγόρησαν τη Ρωσία ότι προσπαθεί να δηλητηριάσει τις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες, απαντώντας σε ανακοίνωση της Μόσχας, η οποία ανέφερε ότι η Άγκυρα προτίθεται να αγοράσει δεύτερη συστοιχία του αντιπυραυλικού συστήματος S-400. Βέβαια, για να διασκεδάσει τις εντυπώσεις, ο Ερντογάν δήλωσε ότι δεν έχει πρόβλημα να αγοράσει και δεύτερη συστοιχία S-400, αλλά τουλάχιστον στην παρούσα φάση θα είναι ακραίο να προβεί σε μία τόσο σπασμωδική ενέργεια.
Το νέο του βιβλίο του Κωνσταντίνου Φίλη «Διεκδικητικός Πατριωτισμός» από τις εκδόσεις «Παπαδόπουλος»
