Η Δήμητρα Πιάγκου, μιλώντας στους Financial Times, θυμάται με ακρίβεια την ημέρα του 2011 που «λύγισε» εν μέσω οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Ανέβηκε στον τελευταίο όροφο της πολυκατοικίας της και πέρασε το πόδι της πάνω από το στηθαίο. «Ήμουν έτοιμη να πηδήξω», λέει.
Η επιχείρησή της με πλυντήρια στην Αθήνα είχε χρεοκοπήσει και βρισκόταν βυθισμένη σε χρέη εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ. Εκείνη την ημέρα ο τραπεζικός της λογαριασμός είχε αδειάσει και το σπίτι της έβγαινε σε πλειστηριασμό. Η Ελλάδα βίωνε τη χειρότερη ύφεση που είχε δει ανεπτυγμένη χώρα σε καιρό ειρήνης. Η Πιάγκου δεν είχε τίποτα πια, παρά μόνο τα σκυλιά της.
Καθώς ετοιμαζόταν να πηδήξει, ο αγαπημένος της γερμανικός ποιμενικός την τράβηξε από το παλτό και εκείνη έκανε ένα βήμα πίσω. Τους επόμενους μήνες έζησε σε παγκάκι. Σήμερα, στα 74 της, χωρίς σύνταξη λόγω οφειλών στην εφορία, επιβιώνει πουλώντας το περιοδικό δρόμου «Σχεδία». «Μαθαίνεις να ζεις με το τίποτα», λέει.
Το ξέσπασμα της κρίσης, η κατάρρευση και η «τιμωρητική λογική»
Η ιστορία της Δήμητρας Πιάγκου είναι μία από τις πολλές προσωπικές ιστορίες που εκτυλίχθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του οικονομικού και κοινωνικού δράματος στην Ελλάδα. Το τεράστιο δημοσιονομικό χρέος και έλλειμμα, απότοκα χρόνιας κακοδιαχείρισης, διαφθοράς και εγκληματικών λαθών, οδήγησαν τη χώρα στην κατάρρευση και στα μνημόνια, με την κοινωνία να παραδίδεται στις άγριες διαθέσεις των πιστωτών και της τρόικας.
Το 2010, μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, η Ελλάδα βρέθηκε εκτός αγορών. Είχε διαρθρωτικά προβλήματα και είχε αποκρύψει την πραγματική εικόνα του ελλείμματος, που ήταν πενταπλάσιο του ορίου του 3% που όριζε η Ε.Ε. «Η αληθινή αιτία της κρίσης ήταν η παραποίηση των στοιχείων», λέει ο Μάρκο Μπούτι, πρώην υψηλόβαθμος αξιωματούχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. «Αυτό γέννησε την τιμωριτική λογική που διέπει ολόκληρη την κρίση».
Η Ελλάδα χρειάστηκε τρία μνημόνια μέσα σε οκτώ χρόνια, με σκληρά μέτρα λιτότητας, πολιτική αστάθεια και κοινωνική οργή. Το πρώτο πρόγραμμα, το 2010, σχεδιάστηκε πρόχειρα και λανθασμένα. Επιβλήθηκαν μέτρα περικοπών χωρίς να ληφθεί υπόψη ότι η χώρα δεν είχε δικό της νόμισμα και ανεξάρτητη νομισματική πολιτική. Η οικονομία συρρικνώθηκε κατά 26% μεταξύ 2008 και 2013. Η ανεργία εκτινάχθηκε στο 28%.
Ο αρχιτέκτονας Κώστας Καλαϊτζάκης διηγείται στην FT: «Ήταν σοκαριστικό. Πηγαίναμε στο γραφείο και δεν είχαμε τίποτα να κάνουμε». Ο συνεταίρος του, Μπάμπης Ιωάννου, απέλυσε 30 από τους 80 υπαλλήλους και χρηματοδοτούσε την εταιρεία από την τσέπη του. «Δεν μπορούσα να κοιμηθώ τα βράδια», θυμάται.
Δέκα χρόνια από το δημοψήφισμα – Η καμπή της ιστορίας
Αυτόν τον μήνα συμπληρώνονται δέκα χρόνια από το κρίσιμο καλοκαίρι του 2015, όταν η Ελλάδα, επιχειρώντας να σπάσει τα δεσμά των μνημονίων, έφτασε μια ανάσα από την έξοδο από το ευρώ. Η κρίση απειλούσε να τινάξει στον αέρα και το πιο φιλόδοξο επίτευγμα της Ε.Ε.: την Οικονομική και Νομισματική Ένωση. «Αν η Ελλάδα έβγαινε από το ευρώ, θα ήταν το τέλος του ευρώ», δηλώνει σήμερα στην FT ο πρώην Επίτροπος Οικονομικών Υποθέσεων Πιερ Μοσκοβισί. «Θα αποδεικνυόταν ότι το κοινό μας νόμισμα δεν είναι μόνιμο, αλλά απλώς ένα σύστημα σταθερών ισοτιμιών».
Ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε τις εκλογές του 2015 με τον Αλέξη Τσίπρα να υπόσχεται πως θα βάλει τέλος στα μνημόνια. «Μαζί με τον Γιάνη Βαρουφάκη, πίστευαν ότι οι Ευρωπαίοι δεν θα διακινδύνευαν την αποχώρηση της Ελλάδας και θα υποχωρούσαν. Ο Γιάνης Βαρουφάκης γρήγορα αποξενώθηκε από τους ομολόγους του», αναφέρει η FT με τον Πιέρ Μοσκοβισί να σχολιάζει: «Ποτέ δεν διαπραγματευόταν, απλώς έκανε διαλέξεις με έναν ναρκισσιστικό τρόπο. Ήταν καταστροφικός υπουργός Οικονομικών».
Τον Ιούλιο του 2015, εν μέσω αδιεξόδου στις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές για την εφαρμογή των πολιτικών λιτότητας των μνημονίων, ο τότε πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας προχώρησε στο δημοψήφισμα και οι πολίτες ψήφισαν κατά ενός νέου προγράμματος (του τρίτου διαδοχικού) που ζητούσαν οι ευρωπαίοι δανειστές και το ΔΝΤ.
Όπως σχολιάζει η FT, «ο Αλέξης Τσίπρας (επικεφαλής της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ) και ο τότε υπουργός Οικονομικών, Γιάνης Βαρουφάκης, επιχείρησαν να αποσπάσουν καλύτερους όρους από τους Ευρωπαίους και το ΔΝΤ. Η τακτική τους οδήγησε τη χώρα στα όρια του Grexit και της κατάρρευσης. Αλλά μέσα σε λίγες ημέρες, ο Τσίπρας έκανε θεαματική αναδίπλωση — η περιβόητη «kolotoumba» — και ο Βαρουφάκης παραιτήθηκε». «Χρειαζόταν εντολή από τον λαό για να συμβιβαστεί με τους δανειστές», λέει ο Ευκλείδης Τσακαλώτος, που διαδέχθηκε τον Γ. Βαρουφάκη στο υπουργείο Οικονομικών.
«Το τρίτο μνημόνιο που τελικά υπεγράφη είχε λιγότερο αυστηρούς στόχους. Πολλοί Ευρωπαίοι αξιωματούχοι, ωστόσο, θεωρούν ότι αποσπάστηκαν μόνο μικρές παραχωρήσεις, με τεράστιο κόστος», γράφουν η FT και σχολιάζουν: «Αυτή η αναδίπλωση κόστισε ακριβά: καθυστέρησε την ανάκαμψη και κατέστρεψε την αξιοπιστία της κυβέρνησης. Όμως, ταυτόχρονα, σήμανε την αρχή μιας νέας περιόδου συμμόρφωσης με τους όρους του προγράμματος και έθεσε τα θεμέλια της ανάκαμψης. Μέσα σε αυτά τα δέκα χρόνια (2015 – 2025), η Ελλάδα έκανε μια εντυπωσιακή επιστροφή, εξήλθε του προγράμματος διάσωσης, διατήρησε δημοσιονομική πειθαρχία και ξεπέρασε οικονομικά πλουσιότερες χώρες».
Τα χρόνια της ανάκαμψης και οι προκλήσεις που παραμένουν
Τα επόμενα χρόνια, συνεχίζει το δημοσίευμα της FT, η κυβέρνηση Τσίπρα τήρησε τους όρους του προγράμματος που συμφωνήθηκαν, η οικονομία σταθεροποιήθηκε. Το 2017 η Ελλάδα επέστρεψε στις αγορές και κατέγραψε εντυπωσιακή δημοσιονομική πρόοδο.
Από το 2019 με την επιστροφή της ΝΔ στην εξουσία, η ανάπτυξη επιταχύνθηκε, το δημόσιο χρέος μειώνεται και το πρωτογενές πλεόνασμα έχει φτάσει το 4,8%. Η κυβέρνηση της ΝΔ επέκτεινε την ψηφιοποίηση του κράτους, περιόρισε τη φοροδιαφυγή και επανέφερε την εμπιστοσύνη των επενδυτών. Η χώρα κατέγραψε ρυθμούς ανάπτυξης πάνω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. Οι εξαγωγές έχουν διπλασιαστεί ως ποσοστό του ΑΕΠ, ενώ αναπτύσσεται και ο τεχνολογικός τομέας.
«Χάσαμε ουσιαστικά το 25% του ΑΕΠ μας και φτάσαμε κοντά σε μια πλήρη κοινωνική κατάρρευση, αν αναγκαζόμασταν να φύγουμε από την Ευρωζώνη», λέει ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, που ανέλαβε το 2019. «Αλλά αυτή η ανάκαμψη δείχνει και την ανθεκτικότητα της ελληνικής κοινωνίας και του πολιτικού μας συστήματος.»
Ωστόσο τονίζει η FT, οι προκλήσεις παραμένουν: Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας είναι μόλις στο 70% του ευρωπαϊκού μέσου όρου, παραγωγικότητα βρίσκεται κάτω από το 50% του ευρωπαϊκού μέσου όρου, οι επενδύσεις υπολείπονται σημαντικά (15% του ΑΕΠ, έναντι 20% στην ΕΕ), οι μεταρρυθμίσεις σε εκπαίδευση, δικαιοσύνη και δημόσια διοίκηση είναι περιορισμένες και ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού — σχεδόν το 1/3 — βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού.
Η οικονομία εξαρτάται ακόμη από τον τουρισμό και τα ακίνητα, ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για την ηλιόλουστη Ελλάδα, αλλά όχι απαραίτητα ευνοϊκό για τη μακροπρόθεσμη δημιουργία αξίας. «Χρειαζόμαστε παραγωγή υψηλής αξίας, αγαθά και υπηρεσίες που βασίζονται στην καινοτομία, τη μοναδικότητα με εξαγωγική δυναμική — όχι μόνο εμπορεύματα», λέει ο Νίκος Βέττας του ΙΟΒΕ, ενώ ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, πρόεδρος του ΣΕΒ, αναφέρει πως «χάσαμε μια δεκαετία παραγωγικών επενδύσεων». «Ακόμα και με έναν πρωθυπουργό που τάσσεται υπέρ των μεταρρυθμίσεων και πολιτική σταθερότητα από το 2019, δεν επιδιώξαμε φιλόδοξες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις με αρκετή ένταση», προσθέτει.
Ο υπουργός Οικονομικών Κυριάκος Πιερρακάκης σημειώνει ότι «η κυβέρνηση της ΝΔ έπρεπε να λύσει τα διαχρονικά προβλήματα που είχε η χώρα οικονομικά, πολιτικά, θεσμικά, όλα τα θέματα που συζητήθηκαν εδώ και δεκαετίες. Και ταυτόχρονα, πρέπει να χειριστεί όλες τις αναδυόμενες προκλήσεις και κρίσεις των τελευταίων έξι ετών». Ο πρώην αναπληρωτής υπουργός Οικονομικών Γιώργος Χουλιαράκης σχολιάζοντας την πορεία της Ελλάδας, αναφέρει πως «για να φτάσουμε στο επίπεδο του 2007, πρέπει να αναπτυσσόμαστε με 1% υψηλότερο ρυθμό από την υπόλοιπη Ευρώπη για τα επόμενα 15 χρόνια.»
Η κρίση άλλαξε και την Ευρωζώνη – Στουρνάρας: «Η Ελλάδα ήταν η μαμή της ιστορίας»
Η κρίση όμως άλλαξε και την Ευρωζώνη. Δημιουργήθηκε ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας, αναβαθμίστηκαν οι ρυθμίσεις για τις τράπεζες και η ΕΚΤ ανέλαβε ρόλο τελευταίου καταφυγίου. Η πανδημία επιτάχυνε αυτές τις αλλαγές και οδήγησε στο ταμείο ανάκαμψης των 800 δισ. ευρώ, το οποίο βασίστηκε στις εμπειρίες από την ελληνική κρίση. Ανώτερος αξιωματούχος της ΕΕ υπογραμμίζει στην FT ότι το μοντέλο επενδύσεων του ταμείου ανάκαμψης από την πανδημία σε αντάλλαγμα για μεταρρυθμίσεις που προτάθηκαν από τις εθνικές κυβερνήσεις διαμορφώθηκε από τα διδάγματα από την Ελλάδα.
Όμως και σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι δομικές αδυναμίες συνεχίζονται και πολλά προβλήματα παραμένουν άλυτα. Η τραπεζική ένωση δεν έχει ολοκληρωθεί και το κοινό ευρωπαϊκό ταμείο παραμένει ακόμη μια ιδέα στα χαρτιά, με πολλούς να αρνούνται τη δημιουργία του. Ο προϋπολογισμός είναι περιορισμένος για να μετριάσει τους οικονομικούς κραδασμούς και «Οι τράπεζες είναι πιο πολιτικές και εθνικές από ποτέ», λέει ο Λουίς Γκαρικιάνο, συγγραφέας του βιβλίου «Κύκλος Κρίσης: Προκλήσεις, Εξέλιξη και Μέλλον του Ευρώ». «Χρειαζόμαστε μια πραγματική τραπεζική ένωση για να σπάσουμε αυτόν τον φαύλο κύκλο χρέους και τραπεζών.»
«Η Ελλάδα έχει μεταρρυθμιστεί, αλλά δεν έχει μετασχηματιστεί. Το ίδιο ισχύει και για την Ευρωζώνη», τονίζει ο Τόμας Βίζερ, πρώην Ευρωπαίος αξιωματούχος. «Μπορούμε να διαχειριστούμε τα προβλεπόμενα ρίσκα, αλλά εξακολουθούμε να είμαστε κλεισμένοι στα εθνικά μας κουτιά». O Μάρκο Μπούτι, πρώην κορυφαίος αξιωματούχος στη διεύθυνση οικονομικών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, λέει ότι το πρότυπο λήψης αποφάσεων στην ΕΕ που χαρακτήριζε την ελληνική κρίση – άρνηση, πανικός, μη θαρραλέες αποφάσεις, εφησυχασμός – εξακολουθεί να επικρατεί στην ΕΕ.
Ο Μάριο Ντράγκι έχει προειδοποιήσει πως η Ε.Ε. χρειάζεται επιπλέον επενδύσεις ύψους 800 δισ. ευρώ ετησίως, αλλιώς κινδυνεύει με «αργό θάνατο». «Το ΔΝΤ και η ΕΕ έμαθαν από την ελληνική κρίση. Η Ελλάδα ήταν η μαμή της ιστορίας. Εξανάγκασε την Ευρώπη να εξελιχθεί. Αλλά πληρώσαμε το τίμημα — επώδυνα και δημόσια», σχολιάζει ο σημερινός διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, και πρώην υπουργός Οικονομικών επί κυβέρνησης Σαμαρά, Γιάννης Στουρνάρας
