Ο όρος «κοινωνικό δίκτυο» εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1960 στον τομέα της Κοινωνιολογίας, και καθιερώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 σε άλλους τομείς όπως η ανθρωπολογία ή τα πολύπλοκα συστήματα.
Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο του καθηγητή Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας και Επικοινωνίας, Χόρχε Χιμένεθ-Ραμίρεθ, στο Universidad Europea, που έχει δημοσιευθεί αρχικά στην ισπανική έκδοση του The Conversation, το κοινωνικό δίκτυο είναι η υποστήριξη που παρέχεται από την ομάδα των φίλων, των γνωστών, των γειτόνων και των μελών της οικογένειας στους οποίους βασιζόμαστε και με τους οποίους αλληλεπιδρούμε τακτικά.
#13Abr | Por qué X no es una red social (y otras plataformas tampoco) https://t.co/DCKLzidfB5
— El Nacional (@ElNacionalWeb) April 13, 2025
Πώς άρχισε ο όρος «κοινωνικό δίκτυο»
Προτού επινοηθεί ο όρος «κοινωνικό δίκτυο», οι διάφορες εφαρμογές στις οποίες είχε πρόσβαση ένας υπολογιστής, ονομάζονταν ανάλογα με τη λειτουργία τους (ιστολόγια, μηνύματα, φωτογραφίες κ.λπ.). Για παράδειγμα, το Twitter – που σήμερα είναι γνωστό ως X και δημιουργήθηκε το 2006 – ήταν ένα εργαλείο «microblogging» επειδή επέτρεπε στους ανθρώπους να δημοσιεύουν σύντομα κείμενα έως 140 χαρακτήρες.
Η διάδοση του όρου «κοινωνικό δίκτυο» άρχισε, το 2007, με το Facebook. Αυτή η εφαρμογή χαρακτηριζόταν από την εστίασή της στην προώθηση της αλληλεπίδρασης των χρηστών για τη δημιουργία του ανήκειν. Με άλλα λόγια, ο «κοινωνικός» χαρακτήρας της ήταν το σημαντικότερο γνώρισμά της.
Όταν, το 2010, κυκλοφόρησε η ταινία «The Social Network», ο Τύπος άρχισε να χρησιμοποιεί τον ίδιο τίτλο για να ονομάσει – μετωνυμικά – τις εφαρμογές που, ενισχυμένες από την επέκταση των δικτύων κινητής τηλεφωνίας 4G, εμφανίστηκαν με την κοινή στρατηγική της δημιουργίας αλληλεπίδρασης και του ανήκειν γύρω από πολύ διαφορετικό περιεχόμενο, όπως είναι τα κείμενα (WhatsApp, 2009), οι εικόνες (Instagram, 2010) ή τα βίντεο (TikTok, 2016).
Δύο προβλήματα και μια απειλή
Γιατί πιστεύουμε ότι είναι σημαντικό να χρησιμοποιούμε έναν όρο διαφορετικό από τον όρο «κοινωνικό δίκτυο» για να αναφερόμαστε στις κοινωνικές εφαρμογές; Από γλωσσολογική άποψη μιλάμε για έναν λεξιλογικό συνδυασμό που αποτελείται από ένα ουσιαστικό, τη λέξη «δίκτυο», και ένα επίθετο, τη λέξη «κοινωνικό». Σκοπός του επιθέτου είναι να διαφοροποιήσει αυτό το μεταφορικό «δίκτυο» από άλλα.
Το πρόβλημα προκύπτει επειδή, όταν μιλάμε για τη δομή του, το επίθετο «κοινωνικό» δεν προσθέτει πληροφορίες στο ουσιαστικό, αλλά μάλλον αντιγράφει τη σημασία του. Ο αγγλικός όρος από τον οποίο προέρχεται, «network» αναφέρεται στη διασύνδεση στοιχείων με τη μορφή δικτύου (σε αντίθεση με τον όρπ «web» που αναφέρεται στο προϊόν αυτής της διασύνδεσης, δηλαδή σε ένα πλέγμα).
Από την άλλη πλευρά, ο συνδυασμός των όρων «δίκτυο» και «κοινωνικό» έχει συνειρμούς που μας απομακρύνουν από την πρόθεση και τους στόχους αυτών των πλατφορμών. Η λέξη «δίκτυο» είναι ένα ουσιαστικό που μας κάνει να σκεφτόμαστε τις υπηρεσίες, τα σπορ, την προστασία που μας προφυλάσσει από κακό ή τα δίκτυα υποστήριξης. Ωστόσο, η λέξη «κοινωνικό» είναι ένα επίθετο που συνδέεται, πάνω απ’ όλα, με τη φροντίδα, δηλαδή την κοινωνική ασφάλιση, ή με τον δημόσιο τομέα που νοείται ως κοινή υπηρεσία.
Ιδιωτικές και όχι «κοινωνικές» εφαρμογές
Ωστόσο, όλες οι «κοινωνικές» εφαρμογές εξαρτώνται από ιδιωτικές εταιρείες, κυρίως αμερικανικές (εκτός – προς το παρόν – από την κινεζική εφαρμογή του TikTok), των οποίων το επιχειρηματικό μοντέλο είναι η δημιουργία μιας κοινότητας μέσω της αλληλεπίδρασης των μελών. Έτσι, τα μέλη αυτά παρέχουν περιεχόμενο που – με τη σειρά του – χρησιμεύει ως υποστήριξη για τη διαφήμιση η οποία, ακριβώς λόγω της εξαγωγής δεδομένων από τα εν λόγω μέλη, είναι ιδιαίτερα εξατομικευμένη και πιο ελκυστική για τους διαφημιστές.
Η εταιρική δομή αυτών των εταιρειών είναι αδιαφανής. Δεν γνωρίζουμε, επίσης, τι ακριβώς δεδομένα συλλέγουν, τι κάνουν με αυτά, ποιος τα χρησιμοποιεί και πώς τα επεξεργάζονται. Ωστόσο, αυτό που γνωρίζουμε σίγουρα είναι ότι όλες χρησιμοποιούν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, στρατηγικές που μπορούν να οδηγήσουν σε εθισμό, όπως το άπειρο σκρολάρισμα.
Πάντως, και τατα δύο χαρακτηριστικά, δηλαδή η δυνατότητα δημιουργίας εθισμού και η αδιαφάνεια των σκοπών τους, απομακρύνουν ουσιαστικά αυτές τις εφαρμογές από μια υποτιθέμενη κοινωνική χρησιμότητα και, αν φτάσουν στα άκρα, μπορούν να αποτελέσουν απειλή για τις δημοκρατικές κοινωνίες, οι οποίες βασίζονται στην ελευθερία της έκφρασης, όπως αποδεικνύεται από την περίπτωση της Cambridge Analytica ή από τη διαμάχη γύρω από την εφαρμογή αμερικανικών κοινωνικών εφαρμογών σε αυταρχικές χώρες, δεδομένης της επίγνωσης της φύσης τους από τις κυβερνήσεις τους (όπως από την Κίνα ή από τη Ρωσία).
Τα «δίκτυα» δεν είναι ουδέτερα
Φυσικά, το να λέμε «κοινωνικά δίκτυα» δεν αποδίδει τον πραγματικό σκοπό αυτών των εφαρμογών, ούτε συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση σχετικά με την απειλή που συνιστούν.
Εδώ και αρκετά χρόνια, τα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης αναφέρονται στις εφαρμογές των κοινωνικών δικτύων. Αυτός ο όρος, δηλαδή «κοινωνικά μέσα» και όχι «δίκτυα», υποδεικνύει όντως τη φιλοδοξία τους να καθιερωθούν ως «τέταρτη δύναμη» παράλληλα με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, με βάση την παραγωγή «περιεχομένου» από αδιαφανείς ή μη επαληθευμένες πηγές.
Ο ιδιοκτήτης του X και δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας, Έλον Μασκ, έχει φτάσει στο σημείο να ανακοινώσει στους χρήστες του δικτύου αυτού ότι είναι «τα μέσα ενημέρωσης» . Ωστόσο, αυτά τα «μέσα ενημέρωσης» δεν πληρούν τις ηθικές, νομικές και επαγγελματικές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν τα πραγματικά μέσα ενημέρωσης.
Τελικά, ο τρόπος με τον οποίο αναφερόμαστε στην πραγματικότητα, δεν είναι ούτε περιστασιακός ούτε αθώος. Όπως ακριβώς περάσαμε από τον συγκεχυμένο όρο «υπερθέρμανση του πλανήτη» στον όρο «κλιματική αλλαγή», ο οποίος είναι αυτονόητος για τις συνέπειες του πρώτου, είναι απαραίτητο τα μέσα ενημέρωσης να συμφωνήσουν σε έναν όρο που να δείχνει στο κοινό τη μη τετριμμένη φύση των κοινωνικών εφαρμογών του.
Είτε πρόκειται για την εισαγωγή ενός όρου από τα Αγγλικά, όπως το «social media», είτε για την ενσωμάτωση πιο τεχνικών όρων, όπως το «social apps», είτε για την καινοτομία με παράγωγες λέξεις όπως «mob-media», «digital mobs», «popular media» ή «massive apps», ακόμη και αν πρόκειται για μια μικρή μάχη, το να σταματήσει η χρήση του όρου «κοινωνικά δίκτυα» είναι σημαντικό. Δεν είναι δίκτυα, δεν είναι κοινωνικά, δεν είναι ακίνδυνα.
