Με αφορμή την Παγκόσμια Εβδομάδα Εμβολιασμού που γιορτάζεται κάθε χρόνο την τελευταία εβδομάδα του Απριλίου, την πανδημία COVID-19 και την αναζήτηση εμβολίων για την ανακοπή της, η προσοχή όλων μας στρέφεται εκ νέου στην αξία τους.
Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με επιδημίες που σφράγισαν την πορεία της. Ο λοιμός των Αθηνών τον οποίο περιέγραψε ο Θουκυδίδης, το 430π.Χ., είχε επακόλουθο τον θάνατο χιλιάδων Αθηναίων, αναμεσά τους και του Περικλή, και σηματοδότησε το τέλος του χρυσού αιώνα της Αθήνας. Η επιδημία ευλογιάς που μεταδόθηκε από τους Ισπανούς κατακτητές τον 16 αιώνα, προκάλεσε τον θάνατο εκατομμύριων Αζτέκων και την ολοκληρωτική εξάλειψη του πολιτισμού των Ίνκας. Υπολογίζεται ότι ο ιός της ευλογιάς στο μακρύ πέρασμα του πάνω στη γη ανά τους αιώνες, σκότωσε περίπου 1 δις ανθρώπους. Η τρομερή επιδημία πανώλης, του λεγόμενου <<Μαύρου Θανάτου>>, στην Ευρώπη μεταξύ 1347-1352 μ.Χ., με τη σημαντική μείωση του πληθυσμού που προκάλεσε, άλλαξε το κοινωνικοοικονομικό φεουδαρχικό σύστημα της μεσαιωνικής Ευρώπης.
Πως φτάσαμε όμως στην ανακάλυψη των εμβολίων;
Όλα ξεκίνησαν το 1796 όταν ο Άγγλος παθολόγος Edward Jenner, ο <<πατέρας των εμβολίων>>, στην επαρχιακή πόλη Berkeley όπου ζούσε, έκανε μια σημαντική παρατήρηση. Διαπίστωσε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες της περιοχής και παρουσίαζαν φυσαλίδες ( cowpox-δαμαλίτιδα), στα χέρια τους, γνωστή και ως ευλογιά των αγελάδων, δεν προσβάλλονταν από ευλογιά. Πήρε λοιπόν υγρό από το πύον αυτών των φυσαλίδων και εμβολίασε τον οχτάχρονο James Phipps και στη συνέχεια, τον εξέθεσε σε άρρωστα άτομα. Ο James δεν μολύνθηκε και δεν νόσησε ποτέ από ευλογιά. Το πρώτο εμβόλιο στην ιστορία της ανθρωπότητας ήταν γεγονός. Ο όρος vaccine που θα χρησιμοποιηθεί αργότερα για τα εμβόλια από τον Pasteur προέρχεται για αυτό το λόγο από το λατινικό vacca (αγελάδα). Δύο αιώνες σχεδόν αργότερα το 1980, μετά από τον μαζικό εμβολιασμό του πληθυσμού σε όλο τον κόσμο, ανακοινώθηκε επίσημα ότι η ευλογιά είχε πλέον εξαλειφθεί.
Κατά τους επόμενους δύο αιώνες και μέχρι σήμερα, χάρη στα κατορθώματα σπουδαίων επιστημόνων όπως του Louis Pasteur, του Johan Salk, του Albert Sabin, του Maurice Hilleman, έγινε η ανακάλυψη πολλών εμβολίων με επακόλουθο την εξαφάνιση και την δραστική μείωση θανατηφόρων ασθενειών.
Σήμερα υπολογίζεται ότι ο εμβολιασμός προλαμβάνει σχεδόν τρία εκατομμύρια θανάτους ετησίως και πάνω από 100 εκατομμύρια παιδιά στον κόσμο εμβολιάζονται ετησίως. Ο ΠΟΥ(Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας), έχει θέσει στόχο με τον καθολικό εμβολιασμό του πληθυσμού να εξαλειφθούν και άλλες θανατηφόρες ασθένειες που παρά τη σημαντική μείωση της επίπτωσης τους ακόμα υπάρχουν. Η ιλαρά είναι ένα τέτοιο παράδειγμα νόσου. Πριν τη ανακάλυψη του εμβολίου της (1963), και την εφαρμογή συστηματικού εμβολιασμού, προκαλούσε επιδημικά κύματα κάθε 2-3 χρόνια, με κρούσματα που ανέρχονταν σε 100 εκατομμύρια και θανάτους ως 6 εκατομμύρια ανά έτος. Πάνω από τα 90% των παιδιών μέχρι την ηλικία των 15 χρονών νοσούσαν με ιλαρά. Η σημασία του εμβολίου φαίνεται χαρακτηριστικά από το γεγονός ότι στις ΗΠΑ το 1964 νόσησαν 458.083 παιδιά ενώ το 1998 νόσησαν μόνον 89. Παρ΄ όλη τη χρήση του εμβολίου και την μείωση της επίπτωσης της νόσου έως και 98%, η ιλαρά εξακολουθεί να προσβάλει εκατομμύρια παιδιά σε όλο τον κόσμο, ιδίως στις αφρικανικές και ασιατικές χώρες, αλλά και να προκαλεί επιδημικές εξάρσεις και στις ανεπτυγμένες χώρες όταν αυξηθεί το ποσοστό επίνοσων στον πληθυσμό. Στη χώρα μας κατά την χρονική περίοδο 2004-2020 εκδηλώθηκαν τρεις επιδημίες ιλαράς, κατά τα έτη 2005-2006, 2010-2011 και 2017-2018. Η πλειοψηφία των κρουσμάτων αφορούσε Έλληνες Ρομά (56,9%) αλλά και νεαρούς ενήλικες από το γενικό πληθυσμό που ήταν ανεμβολίαστοι ή ατελώς εμβολιασμένοι. Παρά την εφαρμογή αποτελεσματικού και ασφαλούς εμβολίου, δυστυχώς δεν έχει ακόμα επετεχθεί ο στόχος του ΠΟΥ για εξάλειψη της νόσου από την Ευρώπη.
Το παράδειγμα της ιλαράς έχει όμως και ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί το εμβόλιο της αποτέλεσε την αρχή μιας μεγάλης διαμάχης όταν το 1998, ο Άγγλος ιατρός Andrew Wakefield δημοσίευσε μια μελέτη στο περιοδικό Lancet όπου ανακοίνωνε την σύνδεση του εμβολίου MMR με τη πρόκληση αυτισμού. Το ίδιο το περιοδικό ανακάλεσε αργότερα την έρευνα, ο Wakefield κρίθηκε ένοχος για σοβαρό επαγγελματικό παράπτωμα και διαγράφτηκε από το ιατρικό μητρώο με αποτέλεσμα να μην μπορεί πλέον να ασκήσει το ιατρικό επάγγελμα. Η ψευδής μελέτη του όμως, οδήγησε σε μειωμένη χρήση του εμβολίου, αύξηση των περιπτώσεων ιλαράς και έγινε σημαία στα χέρια των «εναλλακτικών» θεραπευτών και των συνωμοσιολόγων και αίτιο έναρξης του αντιεμβολιαστικού κινήματος. Ο ΠΟΥ έχει χαρακτηρίσει την ‘’διστακτικότητα εμβολιασμού’’, (δηλαδή την απροθυμία ή άρνηση εμβολιασμού, παρά τη διαθεσιμότητα εμβολίων), ως μία από τις δέκα μεγαλύτερες απειλές για την παγκόσμια υγεία.
Η ανακάλυψη των εμβολίων είναι ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης, χάρη σε αυτά σώθηκαν και συνεχίζουν να σώζονται εκατομμύρια άνθρωποι, εξαφανίστηκαν θανατηφόρα λοιμώδη νοσήματα και με τα νεότερα εμβόλια δημιουργήθηκε μέχρι και σημαντική ασπίδα προφύλαξης για κάποιες μορφές καρκίνου. Σήμερα παρακολουθούμε από το 2020,παράλληλα με την πανδημία της νόσου Covid-19, των καθημερινών θανάτων παγκοσμίως και των πρωτόγνωρων συνθηκών που επέφερε σε κάθε πτυχή της ζωής και της καθημερινότητάς μας, να εξελίσσεται και μια μεγάλη πανδημία παραπληροφόρησης, μεγάλων αντιπαραθέσεων και πόλωσης.
Η ιστορία της ανθρωπότητας και τα τεράστια επιστημονικά άλματα που έχουν επιτευχθεί, αναδεικνύουν πόσο πρέπει να ελπίζουμε στους νέους δρόμους που ανοίγονται με την ιατρική έρευνα για την ανάπτυξη νέας γενιάς εμβολίων και θεραπειών και να πιστεύουμε τώρα περισσότερο από ποτέ στην Επιστήμη.