«Πώς να χωνέψει κανείς σήμερα ότι ο Ρήγας περιγράφει έναν ξεσηκωμό όχι εναντίον των «Τούρκων», αλλά εναντίον του δυνάστη όλων των λαών «Σουλτάνου»; Πώς να διαβάσει τους στίχους του «Θούριου» όπου καλούνται Τούρκοι και Χριστιανοί να ξεσηκωθούν: «Να σφάξωμεν τους λύκους, που τον ζυγόν βαστούν / και Χριστιανούς και Τούρκους σκληρά τους τυραννούν». Ή ακόμα: «Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί, / αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή, για την Έλευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί».
Τα παραπάνω τονίζει μεταξύ άλλων ο Δημήτρης Ψαρράς σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στο iEidiseis με αφορμή το νέο του βιβλίο «Πώς συλλογάται ο Ρήγας-Επιστροφή στις πηγές», που κυκλοφορεί ήδη από τις εκδόσεις «ΠΟΛΙΣ».
Ο γνωστός δημοσιογράφος και συγγραφέας μιλάει για το πώς αντιμετωπίζει το συντηρητικό κατεστημένο της χώρας τον Ρήγα, το ρόλο της Εκκλησίας αλλά και των απλών κληρικών στην Επανάσταση του 1821, για το μύθο της Αγίας Λαύρας, αλλά και για το πού στοχεύει ο γιορτασμός των διακοσίων χρόνων.
Τι είναι το καινούριο που προσθέτει η μελέτη σας μετά από τόσα που έχουν γραφεί για τον Ρήγα;
Με το βιβλίο μου επιστρέφω στις πηγές. Συγκρίνω τα κείμενα του Ρήγα με σημαντικά έργα (λογοτεχνικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά) της περιόδου του Διαφωτισμού και ανακαλύπτω την προέλευση ορισμένων εμβληματικών φράσεων που του έχουν αποδοθεί. Πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι η προέλευση της φράσης «Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, / παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή» ή το «Όποιος συλλογάται ελεύθερα, συλλογάται καλά». Η σημασία αυτής της ανακάλυψης δεν είναι απλά φιλολογική. Όχι μόνο μας διαφωτίζει για τα διαβάσματα (επομένως τα ενδιαφέροντα) του Ρήγα, αλλά εξηγεί τον τρόπο που συλλογάται, και προσδιορίζει σαφώς τον χαρακτήρα της επαναστατικής του πρότασης. Η κεντρική ιδέα του βιβλίου είναι ότι αν διαβάσουμε τα ίδια τα κείμενα του Ρήγα, θα ανακαλύψουμε το πραγματικό του «πολιτικό πρόγραμμα» και θα απορρίψουμε τις διαστρεβλώσεις που έχει υποστεί το έργο του, κάτω από τις επιταγές της επίσημης εθνικής ιστοριογραφίας και βέβαια κάτω από την κυριαρχία μηχανισμών που παίζουν στην Ελλάδα το ρόλο του βαθέως κράτους, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση την Εκκλησία.
Πώς τελικά συλλογάται ο Ρήγας κ. Ψαρρά;
Ο Ρήγας είναι θερμός οπαδός του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Από τα πρώτα του δημοσιευμένα κείμενα (το 1790) μέχρι τα τελευταία (το 1797), ο Ρήγας συλλογάται όπως αισθάνεται. Μεταφέρει στους συμπατριώτες του τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις, μελετά τους νέους δρόμους της λαϊκής λογοτεχνίας, ακόμα και στις τολμηρές για την εποχή ερωτικές της εκδοχές, υιοθετεί με ενθουσιασμό τις ριζοσπαστικές θέσεις των σοφών της Ευρώπης και, τελικά, καταλήγει σε μια πρόταση για τον χαρακτήρα που πρέπει να έχει το μελλοντικό κράτος που θα προκύψει από τον γενικό ξεσηκωμό.
Ο «Θούριος» και η «Νέα Πολιτική Διοίκηση» είναι έργα εξαιρετικά σημαντικά γιατί στοιχειοθετούν το όραμα ενός μετεπαναστικού κράτους το οποίο είναι δύσκολο να αποδεχτεί η συντηρητική σκέψη ακόμα και σήμερα. Πώς να χωνέψει κανείς σήμερα ότι ο Ρήγας περιγράφει έναν ξεσηκωμό όχι εναντίον των «Τούρκων», αλλά εναντίον του δυνάστη όλων των λαών «Σουλτάνου»; Πώς να διαβάσει τους στίχους του «Θούριου» όπου καλούνται Τούρκοι και Χριστιανοί να ξεσηκωθούν: «Να σφάξωμεν τους λύκους, που τον ζυγόν βαστούν / και Χριστιανούς και Τούρκους σκληρά τους τυραννούν». Ή ακόμα: «Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί, / αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή, για την Έλευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί».
Ο «Θούριος» και η «Νέα Πολιτική Διοίκηση» είναι έργα εξαιρετικά σημαντικά γιατί στοιχειοθετούν το όραμα ενός μετεπαναστικού κράτους το οποίο είναι δύσκολο να αποδεχτεί η συντηρητική σκέψη ακόμα και σήμερα
Αλλιώς, πάντως, τον ερμηνεύουν κάποιοι στη χώρα μας…
Ναι, βέβαια. Προκειμένου να εντάξουν τον Ρήγα στο αποδεκτό «πάνθεο» των ηρώων, προτιμούν να θολώσουν ή και να διαστρεβλώσουν ανοιχτά το μήνυμά του. Η δυσκολία να ερμηνευτεί ορθά το έργο του Ρήγα είναι πρώτ’ απ’ όλα πολιτική. Τα κείμενά του είναι διατυπωμένα με απλό τρόπο, εφόσον ο ίδιος απευθυνόταν σε απλούς ανθρώπους, χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις γνώσεων και μόρφωσης. Υποστηρίζω ότι η δυσκολία είναι πολιτική, διότι ακόμα και σήμερα διατηρείται στη χώρα μας ακέραιο το δίλημμα, όπως είχε τεθεί στην προεπαναστατική περίοδο, ανάμεσα σε ένα μεγάλο όραμα δημοκρατίας, σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοινωνικής ισότητας απ’ τη μια μεριά και την επιλογή του «πραγματισμού» από την άλλη, την οργάνωση δηλαδή κλειστών ομοιογενών συνόλων που αντλούν τη δύναμή τους από την κοινή θρησκεία, την κοινή γλώσσα και καταγωγή, ενώ δεν αμφισβητούν τον κοινωνικό διαχωρισμό και την εκμετάλλευση.
Πώς να χωνέψει κανείς σήμερα ότι ο Ρήγας περιγράφει έναν ξεσηκωμό όχι εναντίον των «Τούρκων», αλλά εναντίον του δυνάστη όλων των λαών «Σουλτάνου»; Πώς να διαβάσει τους στίχους του «Θούριου» όπου καλούνται Τούρκοι και Χριστιανοί να ξεσηκωθούν;
Η δυσκολία αυτή εκφράζεται ήδη το 1834, από τον ιστορικό της Επανάστασης και της Φιλικής Εταιρείας Ιωάννη Φιλήμονα, ο οποίος χαρακτηρίζει τον Ρήγα «επιπόλαιο εξεταστή των πραγμάτων της καταστάσεως του Έθνους του», και θεωρεί προδιαγεγραμμένη την αποτυχία του: «Ποίαν εδύνατο να επιτύχη πρόοδον ο Ρήγας, κεκηρυγμένος κατά του Ιερατείου και των Προεστώτων, τα δύο ελαστικώτερα όργανα και τα σημαντικότερα στοιχεία του Έθνους;»
Έστω και με αρνητικό τρόπο, ο Φιλήμων περιγράφει ορθά το ριζοσπαστικό μήνυμα του Ρήγα. Αλλά πολλοί κατοπινοί μελετητές προτίμησαν να πλάσουν έναν ψεύτικο Ρήγα, μόνο και μόνο για να μπορούν να τον τιμούν, εντάσσοντάς τον στο επίσημο εθνικό αφήγημα για το 1821. Αλλά το έργο του Ρήγα είναι προσιτό στους πάντες και είναι απλό για τον καθένα να διαβάσει και να κρίνει.
Πώς εξηγείτε ότι είχε επίδραση από τον Βολταίρο;
Μα ο Βολταίρος είναι ο κορυφαίος εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο Ρήγας, όπως αποδεικνύεται από τις αναφορές του κυρίως στο «Φυσικής Απάνθισμα» είχε ξεκοκαλίσει τα έργα του, όπως και τα περισσότερα έργα των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών. Αυτή η σημαντική επιρροή είναι επίσης δυσκολοχώνευτη για την επίσημη ιστοριογραφία, εφόσον έρχεται σε σύγκρουση με τον μύθο ενός Ρήγα βαθιά θρησκευόμενου αν όχι θρησκόληπτου. Όμως το καταπληκτικό με την περίπτωση του Ρήγα είναι ότι ενώ υμνεί ως «σοφό» τον Βολταίρο, δεν διστάζει να αμφισβητήσει την άποψή του ότι δεν υπάρχει παλίρροια στη Μεσόγειο.
Όπως, πάντως, αποδεικνύω στο βιβλίο, υπάρχουν ολόκληρα κεφάλαια από έργα του Βολταίρου, τα οποία μεταφέρει στα δικά του βιβλία ο Ρήγας, διαλέγοντας αυτά που ταιριάζουν στη συλλογιστική του.
Με αφορμή τον Ρήγα, θα μας μιλούσατε για το ρόλο που έπαιξε κατά τη γνώμη σας η Εκκλησία στην Επανάσταση του 1821;
Όσο κι αν δεν θέλουν να το παραδεχτούν οι σημερινοί εκπρόσωποί της, η Διοικούσα Εκκλησία υπήρξε σφόδρα αντίθετη με κάθε υποψία εξέγερσης ήδη από τον 18ο αιώνα. Κατά την πρώτη περίοδο της Πατριαρχίας του, ο Γρηγόριος Ε΄ έβγαλε εγκύκλιο τον Δεκέμβριο του 1798 με αυστηρές εντολές προς τον Μητροπολίτη Σμύρνης να μαζέψει όλες τις επαναστατικές προκηρύξεις με το Σύνταγμα του Ρήγα, διότι περιείχαν «σαθρές θολερές έννοιες» και «εναντιούνται στα δόγματα της πίστέως μας».
Όσο κι αν δεν θέλουν να το παραδεχτούν οι σημερινοί εκπρόσωποί της, η Διοικούσα Εκκλησία υπήρξε σφόδρα αντίθετη με κάθε υποψία εξέγερσης ήδη από τον 18ο αιώνα
Και βέβαια, μόλις ξέσπασε η Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, το 1821, έσπευσε να αφορίσει τους επαναστάτες με σκληρά λόγια. Αυτά είναι ιστορικά γεγονότα που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Μάλιστα έγινε το 1998 αίτημα προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο να αρθεί αυτή η έγγραφη «κατάκριση» του φυλλαδίου του Ρήγα και η απάντηση ήταν αρνητική, με το πρόσχημα ότι επρόκειτο για ένα «καιρικό» (πρόσκαιρο) έγγραφο που δεν έχει πλέον ισχύ.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συμμετείχαν στην Επανάσταση κληρικοί και μάλιστα ορισμένοι σε πρωταγωνιστικούς ρόλους. Υπήρχαν εξάλλου ιερωμένοι και μεταξύ των μελών της Φιλικής Εταιρείας. Αλλά οι αγωνιστές αυτοί δεν δρούσαν ως κληρικοί, αλλά ως μέλη των επαναστατημένων ομάδων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Παπαφλέσσα. Αντίθετα, η τότε κεφαλή της Εκκλησίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είχε τον ρόλο να διοικεί τους Ορθόδοξους Χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για λογαριασμό του Σουλτάνου.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συμμετείχαν στην Επανάσταση κληρικοί και μάλιστα ορισμένοι σε πρωταγωνιστικούς ρόλους. Υπήρχαν εξάλλου ιερωμένοι και μεταξύ των μελών της Φιλικής Εταιρείας. Αλλά οι αγωνιστές αυτοί δεν δρούσαν ως κληρικοί, αλλά ως μέλη των επαναστατημένων ομάδων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Παπαφλέσσα
Και αυτό θέλησε να συνεχίζει να κάνει. Αλλά ήταν πλέον αργά. Από τη στιγμή που κηρύχτηκε η Επανάσταση αποκόπηκαν απολύτως οι κληρικοί (όλων των βαθμίδων) που βρίσκονταν στα επαναστατημένα τμήματα της χερσονήσου και υπάχθηκαν ατύπως στην «κοσμική» διοίκηση των επαναστατών.
Από τη στιγμή που κηρύχτηκε η Επανάσταση αποκόπηκαν απολύτως οι κληρικοί (όλων των βαθμίδων) που βρίσκονταν στα επαναστατημένα τμήματα της χερσονήσου και υπάχθηκαν ατύπως στην «κοσμική» διοίκηση των επαναστατών
Το Πρώτο Σύνταγμα που ψηφίστηκε το 1822 στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας καταγράφει αυτή τη νέα πραγματικότητα, ορίζοντας ότι το ένα από τα οκτώ υπουργεία του Εκτελεστικού (δηλ. της κυβέρνησης) θα είναι «της Θρησκείας». Αυτό ήταν το πρώτο αλλά και τεράστιο θεσμικό βήμα προς την Αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ελλάδας που αναγνωρίστηκε πολύ αργότερα από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με τον Συνοδικό Τόμο του 1850.
Γιατί επιμένουμε στην Αγία Λαύρα;
Η κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου 1821 και η το περίφημο λάβαρο είναι βέβαια ένας κατασκευασμένος μύθος. Πρώτη φορά θεσπίστηκε αυτή τη μέρα ο εορτασμός το 1838, επί Όθωνα, προκειμένου να συμπέσει με τη γιορτή του Ευαγγελισμού. Μάλιστα υπήρξε τότε και μια διαμάχη μεταξύ προυχόντων της Πελοποννήσου για το πού θα χωροθετηθεί η πρώτη σπίθα. Αλλά αυτό δεν είναι κάτι παράξενο ούτε ειδικά ελληνικό. Αυτός ήταν ο τρόπος που θεσπίζονταν τον 19ο αιώνα οι «δυναστικές» (δηλ. οι βασιλικές) και εν συνεχεία οι «εθνικές» εορτές. Οι μελέτες της Χριστίνας Κουλούρη μας διαφωτίζουν πλήρως για το ζήτημα.
Η κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου 1821 και η το περίφημο λάβαρο είναι βέβαια ένας κατασκευασμένος μύθος. Πρώτη φορά θεσπίστηκε αυτή τη μέρα ο εορτασμός το 1838, επί Όθωνα, προκειμένου να συμπέσει με τη γιορτή του Ευαγγελισμού
Το παράδοξο σ’ αυτή την ιστορία είναι ότι εκείνος που αποκαθήλωσε τον μύθο της Αγίας Λαύρας δεν ήταν κάποιος πολέμιος της Εκκλησίας, κάποιος «αντίχριστος», αλλά ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος. Μεταφέροντας το «Λάβαρο της Αγίας Λαύρας» στην πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα το 2000, κατά τη «λαοσύναξη» των πιστών με αίτημα να διατηρηθεί η αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες, επισφράγισε ουσιαστικά την αυθαίρετη χρήση των συμβόλων αυτού του είδους από καιροσκοπικές ηγεσίες κάθε λογής.
Το παράδοξο σ’ αυτή την ιστορία είναι ότι εκείνος που αποκαθήλωσε τον μύθο της Αγίας Λαύρας δεν ήταν κάποιος πολέμιος της Εκκλησίας, κάποιος «αντίχριστος», αλλά ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος
Πού εκτιμάτε ότι στοχεύει ο γιορτασμός των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 στη χώρα μας, όπως αυτή γίνεται από την πολιτεία και την επιτροπή που έχει δημιουργηθεί;
Τόσο η επιλογή της Γιάννας Αγγελοπούλου ως επικεφαλής της καμπάνιας, όσο και τα μέχρι σήμερα πεπραγμένα της Επιτροπής επιβεβαιώνουν την αρχική εντύπωση ότι επαναλαμβάνεται αυτό που συνέβη στα 50, τα 100 και τα 150 χρόνια από την Επανάσταση. Μια προσπάθεια δηλαδή να χωρέσει αυτό το τόσο ποικιλόμορφο ιστορικό γεγονός σε ένα προδιαγεγραμμένο συντηρητικό πλαίσιο. Το 1871 (στα 50 χρόνια) αναγέρθηκαν οι ανδριάντες Ρήγα και Γρηγορίου στο Πανεπιστήμιο για να συμβιβαστούν τα ασυμβίβαστα. Αλλά τελικά η γιορτή έγινε μόνο για τον Γρηγόριο.
Τόσο η επιλογή της Γιάννας Αγγελοπούλου ως επικεφαλής της καμπάνιας, όσο και τα μέχρι σήμερα πεπραγμένα της Επιτροπής επιβεβαιώνουν την αρχική εντύπωση ότι επαναλαμβάνεται αυτό που συνέβη στα 50, τα 100 και τα 150 χρόνια από την Επανάσταση
Το 1921 (100 χρόνια) έγινε μόνο η αγιοκατάταξη του Γρηγορίου. Και το 1971 (150 χρόνια) είχαμε την αποθέωση του εθνικοπατριωτικού κιτς από τη χούντα με παρελάσεις και «δρώμενα» στο Στάδιο, τα οποία κατέληγαν στο ότι η Επανάσταση του 1821 έγινε για να έρθει η «Επανάσταση» της 21ης Απριλίου. Τώρα έχουμε ταυτόχρονα το κιτς, την προβολή μόνο των συντηρητικών πλευρών της Επανάστασης και την αποσιώπηση των ριζοσπαστικών εκδοχών της, όπως εκφράστηκαν κυρίως στη μορφή του Ρήγα. Ο Ρήγας που τιμούν σήμερα δεν έχει καμιά σχέση με την πολυσύνθετη ηρωική μορφή του Βελεστινλή που έφερε στην Ελλάδα τα πιο προωθημένα διδάγματα της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης. Αλλά αυτά είναι για τους σημερινούς ιθύνοντες στη χώρα ανυπόφορα.