Μια τεράστια προπαγανδιστική εκστρατεία προσπαθεί να μας πείσει ότι ο σοσιαλισμός ανήκει οριστικά στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας. Έτσι και φέτος, με αφορμή τα 30 χρόνια απ’ τη διάλυση της ΕΣΣΔ, διαβάζουμε ξανά τις χιλιοειπωμένες αναλύσεις για την «ουτοπία που γέρασε απότομα» και το «σύστημα ακραίου αυταρχισμού του σταλινισμού». Όμως όσο κι αν προσπαθούν δεν μπορούν να κρύψουν δύο μεγάλες αλήθειες:
α) Η νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 και η συγκρότηση της Σοβιετικής Ένωσης στη συνέχεια απέδειξαν ότι μπορεί ν’ ανοίξει ο δρόμος για την κατάργηση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Κανένα νέο κοινωνικό σύστημα δεν εδραιώθηκε ιστορικά μια κι έξω, με μια ευθύγραμμη πορεία από νίκες.
β) Το γεγονός ότι θα μπορούσαμε να ζούμε πολύ καλύτερα αν οι ανάγκες μας δε θυσιάζονταν καθημερινά στο βωμό του καπιταλιστικού κέρδους. Οι διεθνείς καπιταλιστικές κρίσεις, η κατάρρευση των δημόσιων συστημάτων Υγείας στα ιμπεριαλιστικά κέντρα μέσα στην πανδημία, η εκτίναξη της ανεργίας και της φτώχειας, αναδεικνύουν τα ιστορικά όρια του καπιταλιστικού συστήματος που σαπίζει.
Τι αποκαλύπτει η θετική πείρα του 20ού αιώνα;
Η αλήθεια είναι ότι τόσο η θετική όσο και η αρνητική πείρα του 20ού αιώνα αποδεικνύουν την υπεροχή των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής για την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Αποδεικνύουν την υπεροχή του σοσιαλισμού για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας κάθε εργαζόμενου.
Η υπεροχή του σοσιαλισμού, ως ανώτερης οργάνωσης της κοινωνίας, φάνηκε ήδη τις 2 πρώτες δεκαετίες στην ΕΣΣΔ. Η εξάλειψη της ανεργίας, η μείωση του χρόνου εργασίας, η δωρεάν καθολική πρόσβαση στην Παιδεία και στην Υγεία, παραμένουν ακόμα και σήμερα άπιαστο όνειρο για τις καπιταλιστικές χώρες. Για πρώτη φορά στην Ιστορία λειτούργησαν θεσμοί ουσιαστικής συμμετοχής των εργαζομένων στη λήψη των αποφάσεων, με τα Σοβιέτ, στο χώρο εργασίας. Για πρώτη φορά το δικαίωμα του εργαζόμενου και του νέου φοιτητή να εκλέγει και να εκλέγεται έγινε ουσιαστικό, από τυπικό που ήταν στον καπιταλισμό.
Στο έδαφος της εργατικής εξουσίας και της επέκτασης της κοινωνικής ιδιοκτησίας, υπήρξε απογείωση στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η σημασία του άλματος από το γρήγορο εξηλεκτρισμό της χώρας έως τη μετατροπή της ειρηνικής βιομηχανίας σε πολεμική πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την κατάκτηση του Διαστήματος στη συνέχεια, πολλαπλασιάζεται αν συνυπολογίσουμε τη διαρκή υπονόμευση σε βάρος της απ’ τα ιμπεριαλιστικά κέντρα που συνεχίστηκε μέχρι τη νίκη της αντεπανάστασης. Αν συνυπολογίζουμε επίσης την απόσταση που χώριζε την προεπαναστατική Ρωσία απ’ τις ισχυρές καπιταλιστικές χώρες, τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία.
Επιφανειακές ερμηνείες και μαρξιστική ανάλυση
Η πορεία που οδήγησε στη διάλυση της ΕΣΣΔ επιχειρείται συχνά να εξηγηθεί με την καταγραφή υπαρκτών συμπτωμάτων γραφειοκρατικής λειτουργίας, καθώς και με την επίκληση του «σταλινικού αυταρχισμού». Αυτή η απλοϊκή ερμηνεία δεν μπορεί να απαντήσει στο γιατί ενισχύθηκαν τέτοια φαινόμενα στην πορεία της ΕΣΣΔ, ιδιαίτερα μετά το θάνατο του Στάλιν. Δεν μπορεί να εξηγήσει την αποφασιστικότητα και την αυτοθυσία με την οποία έδωσε τη μάχη ο σοβιετικός λαός μέσα κι έξω απ’ τις γραμμές του Κόκκινου Στρατού στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε γιατί δε χρησιμοποίησε την ένοπλη δύναμή του για να απαλλαγεί απ’ το υποτιθέμενο ολοκληρωτικό σταλινικό καθεστώς. Μόνο η μαρξιστική ανάλυση, που εστιάζει στην ανάπτυξη των σχέσεων ιδιοκτησίας και παραγωγής, στις κοινωνικές αντιθέσεις (π.χ. μεταξύ ομαδικής και κοινωνικής ιδιοκτησίας, διευθυντικής και εκτελεστικής εργασίας) και στην υπάρχουσα θεωρητική και πολιτική ικανότητα της εργατικής εξουσίας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων διεθνώς και στο εσωτερικό της χώρας, μπορεί να φωτίσει τις εξελίξεις.
Η ανάλυση του ΚΚΕ φωτίζει τις πραγματικές αδυναμίες και τα λάθη της πρώτης ιστορικής προσπάθειας σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κάτω και απ’ την πίεση της προετοιμασίας για την ενεργό συμμετοχή όλου του λαού μπροστά στην αναμενόμενη ιμπεριαλιστική επίθεση ενάντια στην ΕΣΣΔ, υποχώρησε στη δεκαετία του ’30 η λειτουργία των Σοβιέτ με πυρήνα το χώρο εργασίας. Στο σοβιετικό σύνταγμα του 1936, γενικεύτηκε το εκλογικό δικαίωμα με καθολική ψηφοφορία στον τόπο κατοικίας. Στην πράξη αυξήθηκε η δυσκολία ανάκλησης των αντιπροσώπων στα ανώτερα κρατικά όργανα.
Μετά τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου η σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ βρέθηκε μπροστά σε νέες απαιτήσεις αναβάθμισης της παραγωγής στη βάση ενός ανώτερου επιπέδου κοινωνικών αναγκών.
Σ’ αυτή την κρίσιμη καμπή, η λύση δε δόθηκε με το βλέμμα προς τα εμπρός, με τη σχεδιασμένη επέκταση των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής. Η λύση αναζητήθηκε προς τα πίσω, με την αξιοποίηση εργαλείων και σχέσεων παραγωγής του καπιταλισμού, με το «Σοσιαλισμό με αγορά».
Τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν ερμηνεύτηκαν λαθεμένα ως αναπόφευκτες αδυναμίες που έχει απ’ τη φύση του ο κεντρικός σχεδιασμός. Δεν αντιμετωπίστηκαν με άξονα την ενίσχυση και την επέκταση των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής.
Ιδιαίτερα μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956) και τη «μεταρρύθμιση Κοσίγκιν» (1965), κάθε μεμονωμένη βιομηχανική μονάδα προσδιόριζε τους δικούς της στόχους με βάση το «επιχειρησιακό κέρδος» της, κατακερματίζοντας τους συνολικούς στόχους της κοινωνικής παραγωγής. Σταδιακά όλα τα κρατικά αγροκτήματα (σοβχόζ) πέρασαν σε καθεστώς πλήρους ιδιοσυντήρησης, ενώ ενισχύθηκε και η ομαδική ιδιοκτησία στον αγροτικό τομέα (κολχόζ). Αυξήθηκε η ψαλίδα μισθών και προνομίων μεταξύ διευθυντών και εργαζομένων. Έτσι εξασθένισε ο κεντρικός επιστημονικός σχεδιασμός της παραγωγής, ενισχύθηκαν οι δυνατότητες ατομικού σφετερισμού του κοινωνικού πλούτου και ισχυροποιήθηκαν οι κοινωνικές δυνάμεις της αντεπανάστασης. Δημιουργήθηκε το σκιώδες κεφάλαιο.
Οι θεωρητικές ανεπάρκειες και η αρνητική έκβαση της διαπάλης στο εσωτερικό του ΚΚΣΕ που άνοιξαν το δρόμο στις ανατροπές, είχαν ως υπόβαθρο την ύπαρξη κοινωνικών δυνάμεων με διαφορετικά συμφέροντα από αυτά της εργατικής τάξης. Συμβάδισαν με την αποδυνάμωση της εργατικής συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων και του ελέγχου. Η μετατροπή του οπορτουνιστικού εκφυλισμού της ηγεσίας του ΚΚΣΕ σε αντεπαναστατική δύναμη ολοκληρώθηκε το 1987 με την πολιτική της περεστρόικα.
Αυξημένες δυνατότητες τον 21ο αιώνα
Στον 21ο αιώνα, στην εποχή της ψηφιακής οικονομίας και της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αυξάνει αντικειμενικά τις δυνατότητες για την εδραίωση και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
Μια σειρά επιστημονικοί και τεχνικοί περιορισμοί που υπήρχαν στη Ρωσία του 1917 και στη Σοβιετική Ένωση του 1950 δεν υπάρχουν πλέον.
Ας σκεφτούμε τις δυνατότητες που δίνει η αύξηση της παραγωγικότητας για να αυξηθεί ο ελεύθερος χρόνος και να ενισχυθεί το δημιουργικό περιεχόμενο της εργασίας, τις αυξανόμενες δυνατότητες για ουσιαστική συμμετοχή των εργαζομένων στη λήψη και στον έλεγχο των αποφάσεων.
Ας σκεφτούμε τις σημερινές δυνατότητες για γρήγορη συλλογή και επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων για διεπιστημονική έρευνα, που μπορούν να αξιοποιηθούν απ’ τον επιστημονικό κεντρικό σχεδιασμό για τη λήψη βέλτιστων αποφάσεων.
Μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να αξιοποιήσει στο έπακρο και προς όφελος του λαού αυτές τις τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης της επιστήμης και της παραγωγής. Γιατί μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να απελευθερώσει τον εργαζόμενο απ’ τα δεσμά της μισθωτής σκλαβιάς και ν’ αλλάξει το σκοπό της παραγωγής.
Έχουν ωριμάσει οι προϋποθέσεις για να βγούμε επιτέλους απ’ το σημερινό βάλτο της εκμετάλλευσης και της ανασφάλειας. Σκοπός της παραγωγής να μην είναι πλέον το καπιταλιστικό κέρδος, αλλά η ικανοποίηση των αυξανόμενων αναγκών της κοινωνίας.
Ο σοσιαλισμός είναι η απάντηση για τον 21ο αιώνα.
(Ο Μάκης Παπαδόπουλος είναι μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ)